Türkmenistan (1), 1990 Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Orta Asya’da bağımsızlığını kazanan beş devletten biridir. Nüfus yoğunluğu bakımından bölgenin diğer ülkelerine göre daha düşük konumda olan (km2 başına 7 kişi) ülkenin topraklarının beşte dördünü çöller oluşturmaktadır. Bunlardan en önemlisi 350000 km2 ile Karakum Çölü’dür. Türkmenistan’ı; bölge, siyasal, jeopolitik ve jeostratejik bakımından önemli kılan bazı hususlar söz konusudur.

Türkmenistan kendine özel coğrafi konumuyla bölgenin ekonomik ve siyasi denklemlerinde büyük önem arz etmektedir. Öncelikle İran’la olan kara sınırı sayesinde Orta Asya devletlerinin ulaşımını sağlayan güzergâhın üzerinde bulunmaktadır. Zira Orta Asya devletleri bu alternatifin dışında yalnızca Afganistan ve Çin’in batısı kanalıyla Rusya’nın dışında dünyaylairtibat kuracakları başka imkana sahip değillerdir. İran’la olan sınır bu bölgeyi Orta Doğu’ya, Türkiye’ye, Pakistan’a ve Fars Körfezine bağlamaktadır. Açıkçası Türkmenistan Orta Asya’nın dünyaya açılan kapısı konumundadır. Bu hususu göz önünde bulundurarak ülkenin zengin yer altı kaynaklarını da dikkate alırsak Türkmenistan’ın önemini şöyle değerlendirebiliriz.

• Türkmenistan çok zengin yer altı kaynaklarına sahip bir ülkedir.Kesinleşmiş petrol rezervleri 1,7 milyar varil olup, günlük 200 bin varil üretimle dünya enerji piyasasında önemli bir yere sahiptir.

• Tahmini 101 trilyon fut2 doğalgaz kaynağına sahiptir. Bu ülke yıllık 80 milyar m3 ile dünya doğalgaz üretiminde 4. Sırada yer almaktadır.

• Türkmenistan Orta Asya bölgesinin giriş kapısı konumundadır. Diğer ülkelere ulaşmak için bu ülkenin topraklarını kullanmak gerekir.

• Türkmenistan’ın Hazar Denizi’ne 1495 km kıyısı bulunmaktadır. Bu nedenle hem bu deniz vasıtasıyla diğer Hazar Deniz’ine kıyısı bulunan ülkelere deniz yoluyla ulaşım imkânı bulunmakta, ayrıca Hazar’da bulunan yer altı kaynaklarından ve yine Hazar’ın deniz ürünlerine ulaşma şansı söz konusudur.

• Afganistan’la var olan 744 km ortak sınır ise Afganistan da uzun yıllardır süren iç savaş ve çatışma potansiyeli, ayrıca Afganistan’ın dünyanın en önemli uyuşturucu üretim merkezi konumunda bulunması Türkmenistan’a özel bir önem kazandırmaktadır. Zira Türkmenistan’ın Afganistan’la olan ilişkileri bölgenin istikrarı ve güveni için büyük önem taşıyan bir konudur.

• Türkmenistan, tarihi İpek ve Baharat yolu üzerinde bulunduğundan dolayı önümüzdeki yıllarda Asya ile Avrupa arasında ticaretin ve irtibatın gelişmesiyle birlikte ülkenin konumu ve itibarı daha da artacaktır.

• Başta İran, Irak, Afganistan ve diğer bölge ülkelerinde önemli miktarda Türkmen asıllı kitlelerin azınlık olarak yaşamaları Türkmenistan Devleti’nin bu husustaki tavrı sözü edilen ülkelerin iç dinamikleri ve güvenlikleri açısından büyük önem arz etmektedir.

• Türkmenistan, Hazar ve İran üzerinden Türkiye topraklarından Avrupa’ya önemli miktarda gaz sevkiyatı yapabilecek konumda bulunduğundan, önümüzdeki dönemde Avrupa’nın en önemli gaz temin edici ülkelerinden biri konumuna ulaşacağından ülkenin jeoekonomi potansiyeli daha da yükselecektir.

• Türkmenistan, bağımsızlıktan sonra uluslar arası arenada tarafsızlık politikası izlemeye başlamıştır ve 12 Aralık 1995 yılında Birleşmiş Milletler genel kurulu Türkmenistan’ın tarafsızlık siyasetini onaylamıştır (2).

• Türkmenistan, bağımsızlıktan sonra ülkenin kalkınmasına önem vererek özellikle kentlerin modernleştirilmesi, karayollarının ve otobanların modern hale dönüştürülmesi, petrol ve gaz sanayinin modern teknolojiye kavuşması Hazar kıyısında ki limanların gelişimi ve turizme açılması yönünde önemli adımlar atmış ve atmaktadır.

Yukarıda özetle değindiğim ülkenin önemine dair hususların kapsamını daha da genişletmek mümkündür. Bu yazım da ülkenin siyasal yapısını incelemeye çalıştığımdan dolayı ülkenin ekonomik, toplumsal, tarihsel ve kültürel sahalarda ki özelliklerinin ayrıntısını başka bir yazıma bırakıyorum. Orta Asya’da görev yaptığım uzun yıllarda Türkmenistan’ı defalarca gezme ve görme şansım olmuştur. Ülkenin hemen hemen bütün coğrafyasını karayoluyla dolaşma, görme, sıcak ve misafirperver Türkmen insanıyla bir arada bulunma fırsatım olunca bu sıcak insanların üstün kahramanlık, sıcak ilişkileri ve misafirperverliklerin şahit olmuştum.

Muhtemelen Karakum Çölü’nü muazzam Amuderya Nehri’nin üzerindeki dubalardan inşa edilmiş köprüden aşarak ülkenin en önemli kentlerinden biri olan Çarcu’dan başlayarak tarihi Merv (Mary) kentine deyin karayoluyla giden nadir şanslı insanlardanım. Cengiz Han’ın 1131 yılında yerle bir ettiği, daha sonra tekrar yapılan Sultan Sencer’in anıt mezarının bulunduğu Merv (Mary), başkent Aşkabat, Hazar kıyısında ki Türkmen Başı Limanı, Nesa Harabeleri ve dünyanın en büyük ve kurak çöllerinden biri olan Karakum Çölü ve nice başka tarihi ve doğal yerler bu güzel ülkede gördüğüm çok sayıda ki tarihi ve tabii özelliklerden birkaçıdır. Şimdi ise bu kardeş ve dost ülkenin siyasal sistemi ve anayasal yapısına bir göz atmak istiyorum.



TÜRKMENİSTAN ANAYASASI

Türkmenistan anayasası 18 Mayıs 1992’de kabul edildi. 8 bölüm ve 116 maddeden oluşmaktadır. Birinci bölümünde 1. maddeden başlayarak 47 madde içerisinde ülkenin siyasal sistemi, yapısı, özgürlükler, hukuk ve vatandaşlık görev ve yetkileri açıklanmıştır. 2. bölümde ise 48. maddeden 53. maddeye kadar, ülkenin en yüksek yasama organı konumunda olan halk mesleheti konseyinin görev ve yetkileri, 54. maddeden 61. maddeye kadar olan 3. Bölümünde Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri, 61. maddeden 74. maddeye kadar olan 4. Bölümde Türkmenistan meclisinin görev ve yetkileri, 75. maddeden 79. maddeye kadar olan 5. bölümde Türkmenistan Hükümeti’nin yapısı, 80. maddeden 98. maddeye kadar olan 6. bölümde icra hakimiyeti ve seçim sistemi anlatılmıştır. 99. maddeden 104. maddeye kadar olan 7. bölümde hukuk sistemi, 105. maddeden 116. maddeye kadar olan 8. bölümde ise diğer konular yer almıştır.

Türkmenistan anayasasının öne çıkan temel maddelerine baktığımızda birinci madde Türkmenistan’ın hukuka dayalı demokratik ve skolar bir cumhuriyet olduğu, Türkmenlerin ülke içerisinde tam hükümranlık hakları ve ülkenin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğüne vurgu yapılarak kanun hâkimiyeti üzerinde durulmuştur. İkinci maddede ise bağımsızlık ve ulusal hâkimiyet konusu üzerinde durulmuş, Türkmen halkının milli hâkimiyetlerinin doğrudan ve ya temsilcileri yoluyla tayin edecekleri ve hiçbir örgütün, teşkilatın veya kişinin halkın hâkimiyetine egemen olamayacaklarını vurgulamıştır. Üçüncü maddede ise Türkmen halkı ülkenin en değerli sermayesi olarak; can, mal, namus, mevki ve kişilik haklarının güvence altında olduğu vatandaşların ise anayasanın tanıdığı sorumluluk çerçevesinde devlet karşısında mesul oldukları üzerinde durulmuştur.Beşinci maddede de ise anayasanın, bütün yasaların üzerinde olduğu ve hiçbir yasanın anayasaya aykırı olamayacağı hükmü yer almıştır. Dokuzuncu madde ise özel mülkiyetin güvence altına alındığını ve yasa dışı elde edilmediği takdirde hiçbir mal ve mülke el konulamayacağını hususları hükme bağlamıştır. Anayasanın on birinci maddesi, bütün dinlerin özgür ve serbestçe faaliyet göstermesini güvence altına almış ve herkesin kendi din ve mezhebini seçmekte özgür olduğunu, dini merasimlerini, vecibelerini serbestçe yerine getirmesini güvence altına almıştır. Anayasanın yirmi sekizinci maddesi, bütün vatandaşlara anayasal çerçevede siyasi parti ve dernek kurma hakkını tanımıştır. Vurgulamakta yarar var, kavim, etnik ve dini esaslara dayalı parti ve dernek kurmak yasaklanmıştır.

Anayasanın otuz beşinci maddesi, özel eğitim kurumlarının faaliyetinin serbestliğini, kırkıncı maddesi ise, bireylerin toplumsal ve kişisel vatandaşlık haklarını ve herkesin serbestçe yaşama hakkı olduğunu açıklamıştır. İdam hükmünün çok ağır suçlar işleyenlere uygulanacağını açıklarken kırk ikinci maddesi, vatandaşların herhangi bir devlet veya özel kimseler tarafından maddi ve manevi zarara uğradıklarında tazminat hakkı elde etmelerini yine fiziki ve psikolojik işkenceye tabi tutulamayacaklarını açıklamıştır.

Sonuç olarak Türkmenistan anayasası bütün vatandaşlara; dil, din, ırk, mezhep, toplumsal mevki ve siyasal düşünceleri göz önünde bulundurmayarak eşit vatandaşlık hakkı vermiş ve anayasaya göre;

• Vatandaşların vatandaşlık hakkını alma, değiştirme ve çifte vatandaşlık elde etme.

• Her türlü sansürden uzak haberleşme.

• Devletin bütün hizmetlerinden yararlanma.

• Özgürce meslek seçme ve iş güvencesi.

• Parasız olarak devletin sağlık hizmetlerinden yararlanma.

• Parasız olarak sosyal güvenceden faydalanma.

• Parasız olarak eğitim hizmetlerinden yararlanma haklarını güvence altına almıştır.

8. madde anayasanın değişikliğinin ancak milli meclisin üçte iki çoğunluğuyla değişikliğe uğrayacağını açıklamıştır (3).



TÜRKMENİSTAN’DA YASAMA, YÜRÜTME VE YARGI

Türkmenistan Cumhuriyetinin niteliğine baktığımızda skolar bir cumhuriyet olduğu görünüyor. Anayasa yasama, yürütme ve yargı erkleri arasındaki yetki ve sorumluluk çizgilerini belirtmiştir. Cumhurbaşkanının yürütme ve onun başındaki cumhurbaşkanının yetkilerine baktığımızda ülkenin siyasal yapısının başkanlık sistemi özelliklerini taşıdığını görmekteyiz. Bütün yetki ve güç merkezlerinin cumhurbaşkanı makamına bağlı olduğu aşikârdır.

Cumhurbaşkanından sonra en önemli kurum halk mesleheti meclisinin olduğunu görüyoruz. Bu meclisinde başkanlığını yine cumhurbaşkanı yapmaktadır. Başkanlık sistemine dayalı Türkmenistan’da bütün emirler başkan tarafından verildiğini en önemli yasama kurumu olan halk mesleheti meclisinin de yine cumhurbaşkanının istediği zaman kendi başkanlığında toplandığını görüyoruz. Cumhurbaşkanının emirleri yasa hükmündedir ve uygulanması zorunludur. Savaş ve barış ilanı yine ülke sınırlarının değişmesi ve referandum yapılması da cumhurbaşkanının başkanlığını yaptığı halk mesleheti meclisindedir.



YÜRÜTME ERKİ (CUMHURBAŞLANLIĞI MAKAMI)

Türkmenistan anayasasının elli dördüncü maddesi, cumhurbaşkanını devletin başı ve ülkenin en üst makamı olarak belirlemiştir. Ülkenin birlik, beraberlik ve bağımsızlığı sembolü konumundadır. Anayasanın elli beşinci maddesi gereğince, kırk yaşını doldurmuş, milliyeti Türkmen olan bütün Türkmen vatandaşları cumhurbaşkanı adayı olabilmektedir. Anayasanın elli altıncı maddesi gereğince cumhurbaşkanı beş yıllığına halk tarafından seçilmekte(4), halk mesleheti meclisinde yemin ettikten sonra göreve başlamaktadır. Cumhurbaşkanı aynı zamanda devletinde başı olduğundan başbakanlık görevini de yürütmektedir. Bakanlar kurulu cumhurbaşkanınca atanmakta, meclisten güvenoyu almaktadırlar. Cumhurbaşkanı yetkilerinin arasında;

• Silahlı kuvvetlerin başkomutanlık görevini yapmak.

• Ordunun üst düzey komutanlarını göreve atamak veya görevden almak.

• Türkmenistan’ın diğer ülkelerde ve uluslar arası kuruluşlarda görev yapacak büyükelçilerini ve diplomatlarını atamak veya görevden almak.

• Türkmenistan yüce divanının başkanını atamak veya görevden almak.

• Ülkede bulunan bütün üst düzey hâkim ve savcıları atamak veya görevden almak.

• Bakan yardımcılarını atamak veya görevden almak.



Anayasanın elli yedinci maddesi, cumhurbaşkanının görev ve vazifelerini şöyle sıralamıştır;



• Cumhurbaşkanı vatandaşların hak ve hukukları doğrultusunda, anayasa ve yasaları uygular.

• Ülkenin bağımsızlığının korunması ve birliğinin sağlanmasını planlar.

• Diğer devletlerle olan münasebetlerde ülkeyi temsil eder.

• Anayasa ve yasaların doğru uygulamasını sağlar.

• Dış politikayı idare eder, müzakereleri yürütür, uluslar arası anlaşmaları imzalar, dış devletlerdeki ve uluslar arası kuruluşlarda görev yapan diplomatları atar veya görevden alır. Yabancı diplomatların güven mektubunu kabul eder.

• Silahlı kuvvetler başkomutanı olarak ülkenin milli savunmasını komuta eder, üst düzey komutanları atar veya görevden alır.

• Halk mesleheti meclisinin onayını alarak seferberlik ilan eder.

• Olağanüstü durum ilan eder.

• Halk mesleheti meclisine ülkenin dış ve iç siyasetleri konusunda bilgi verir.

• Barış anlaşması konusunda nihai karar vericidir.

• Ülkenin bütçesini onaylar ve meclise sunar.

• Yasaları onaylar, onaylamadığı takdirde meclise geri gönderir, eğer milletvekillerinin üçte ikisi yasayı ilk şekliyle onaylarlarsa cumhurbaşkanı yasayı imzalamak zorundadır.

• Halk mesleheti meclisinin onayıyla meclisin erken seçimini ilan edebilir.

• Türkmenistan tabiiyetine(vatandaşlığına) geçecekleri ve mültecilerin kabulünü onaylar.

• Verilecek devlet madalyaları ve unvanlarını onaylar.

• Üst düzey komutanlarının terfi ve unvan almalarını sağlar.

• Meclisin onayını alarak başyargıcı göreve atar veya azleder.

• Yeni mahkemelerin kurulmasını veya var olanların münhallığını sağlar.

• Af ilan edebilir.

• Bakanlıkların ve diğer devlet organlarının anayasaya aykırı bulduğu uygulamalarını fes edebilir.

• Yeni devlet kurumları oluşturabilir.

Türkmenistan cumhurbaşkanın yetkileri anayasalsa güvence altına alınmış hiç bir kimsenin, yetkilinin veya makamın bunları değiştirme hakkı söz konusu değildir. Cumhurbaşkanı hastalığından dolayı görevlerini yerine getiremez durumda ise görevi bitmeden ayrılabilir. Bu durumda bağımsız tıp komisyonunun onayı alınarak halk mesleheti meclisi cumhurbaşkanının görevden ayrılmasını onaylar. Cumhurbaşkanı anayasayı ihlal etmiş ise halk mesleheti meclisi cumhurbaşkanının görevden alınmasını halk oylamasına sunabilir.

Cumhurbaşkanına güvensizlik durumunu araştırmak için halk mesleheti meclisi üyelerinin en az üçte birinin oyuna ihtiyaç vardır. Bu durumda cumhurbaşkanına güvensizlik kararının çıkması için temsilcilerin en az üçte ikisinin oyuna ihtiyaç vardır.Cumhurbaşkanı herhangi bir nedenden dolayı görevini yapamaz durumda ise, görevini meclis başkanı üslenecektir (5).



TÜRKMENİSTAN BAKANLAR KURULU

Türkmenistan anayasasının yetmiş beşinci maddesi gereğince, cumhurbaşkanı aynı zamanda hükümetinde başkanıdır. Anayasanın yetmiş altıncı maddesi gereğince hükümet; cumhurbaşkanı yardımcıları, devlet komiteleri başkanları ve bakanlardan oluşur. Anayasa gereği cumhurbaşkanı bu makama seçildiğinde 1 ay içerisinde kabinesini oluşturmalıdır. Cumhurbaşkanı bakan adaylarını meclise sunar, meclis önerilen adaylara güve oyu verir veya reddeder.

Meclisin onayından geçen bakanlar kurulu kararıyla kabine göreve başlar. Eğer meclis 18 ay içerisinde 2 kere önerilen bakanlar kuruluna güvenoyu vermezse cumhurbaşkanı meclisi feshedebilir. Bakan yardımcıları cumhurbaşkanı tarafından atanır, meclis önünde sorumluluk taşırlar. Baklanlar kurulu toplantıları cumhurbaşkanının başkanlığında toplanır. Olağanüstü durumlarda cumhurbaşkanının onayıyla başbakan yardımcılarının biriside bakanlar kurulunu idare edebilir. Anayasanın 78. maddesi hükümetin görev ve yetkilerini şöyle açıklamıştır;

• Cumhurbaşkanın emirlerini, halk mesleheti meclisinin kararlarını uygulamak.

• Vatandaşların hak ve özgürlüklerini korumak ve sağlamak.

• Özel mülkiyet toplumsal düzen ve ulusal güvenliği sağlamak.

• Halk mesleheti meclisine iç, dış, ekonomik ve sosyal konularda öneriler sunmak.

• Ülkenin doğal kaynaklarından yerinde faydalanarak ekonomik ve toplumsal gelişmeyi sağlamak.

• Ülkenin para politikasını ve mali istikrarını tespit etmek ve gereken önlemleri almak.

• Diğer devletlerle ekonomik ve kültürel iş birliği olanaklarını sağlamak.

• Gerektiğinde yeni devlet kurumları oluşturmak.

• Bakanlıkların programlarını planlamak.

• Hükümetin görevini yerine getirmesini sağlamak.



YASAMA ERKİ:

Türkmenistan yasama erki iki meclisten oluşmaktadır.

• Halk mesleheti meclisi

• Meclis (parlamento)



HALK MESLEHETİ MECLİSİ:

Bu meclis, Türkmenistan’ın en yüksek halk temsilcileri organı, aynı zamanda en güçlü yasama organıdır. Meclisin başkanlığını cumhurbaşkanı yapmaktadır. Bu yüksek meclisin 100 üyeden oluşmaktadır. Bunlardan 60’ı halk tarafından seçilmektedir. Halk mesleheti meclisi üyelerinin seçimi genel seçimlerle yapılmakta 25 yaşını doldurmuş Türkmen vatandaşları seçme ve seçilme hakkına sahiptirler. Anayasanın 95. maddesi gereğince halk mesleheti meclisi üyeliği adaylığı için meclisin en az üçte bir veya vatandaşların en az 250 imzasıyla aday olunabilmektedir.

Cumhurbaşkanının yanı sıra yüce divanın başkanı, yüksek ekonomi mahkemesinin başkanı, başyargıç, bakanlar kurulu üyeleri, valiler ve büyük şehir belediye başkanları meclisin doğal üyeleridirler. Meclisin belirli bir çalışma takvimi söz konusu değildir. Gerektiğinde toplanır. Meclisin onayladığı kararlar cumhurbaşkanı, meclis ve diğer devlet organlarınca uygulanmak zorundadır. Halk mesleheti meclisinin görevleri şöyledir;

• Yeni anayasa hazırlamak veya gerektiğinde mevcut anayasada değişiklikler yapmak.

• Halk oylamalarını gerçekleştirmek.

• Ülkenin siyasi, toplumsal ve ekonomik gelişme konularında öneriler sunmak.

• Ülkede yeni coğrafi ve idaribirimler yapmak, sınırları değiştirmek.

• Savaş ve barış ilan etmek.

• Dış devletler vaya uluslararası kuruluşlarla anlaşmalar imzalamak veya var olan anlaşmaları feshetmek.



TÜRKMENİSTAN MECLİSİ (PARLAMENTO)

Anayasanın 62. maddesi Türkmenistan meclisini 2. yasama organı olarak tespit etmiştir. Anayasanın 63. maddesi gereğince meclis elli üyeden oluşmaktadır. 5 yıl süre için 50 seçim bölgesinden seçilmektedirler (1994 seçimlerine kadar meclis üye sayısı 175 idi. O tarihten sonra 50’ye düşürülmüştür). Halen görev yapan 50 parlamenterin tamamı ülkenin en güçlü siyasi partisi olan Türkmenistan Demokratik Partisi (6) üyesidirler. Meclisin başkanı parlamenterler arasından seçilmektedir. Üyelerin üçte ikisinin oyuyla başkanlıktan düşürülebilir. Meclis başkanının yardımcıları da meclis içinden seçilmektedir (7).

Anayasanın 69. maddesimeclis üyelerine, bakanlar kurulu üyeleri ve diğer devlet organlarının başkanlarına yazılı ve sözlü soru yönetme hakkı tanımıştır. Anayasanın 70. maddesi ise parlamenterlerin yetkilerinin ancak meclis tarafından geri alınabileceği hükmünü içermektedir. Böyle bir durumda parlamentonun üyelerinin üçte ikisinin oyu alınmadığı sürece milletvekili haklarından mahrum edilememektedirler. Anayasanın 71. maddesi gereğince milletvekilleri parlamentoda görev yaptıkları sürece; bakanlık, valilik, belediye başkanlığı, kaymakamlık, hâkimlik ve savcılık görevi üslenemezler. Anayasanın 57. maddesine göre meclisin görev ve yetkileri şöyledir;

• Anayasada değişiklik yapmak.

• Yeni kanunlar yapmak.

• Anayasa ve yasaları yorumlamak.

• Cumhurbaşkanı, meclis üyeleri ve halk mesleheti meclisinin üyelerinin seçim zamanını belirlemek.

• Hükümetin programını onaylamak veya reddetmek.

• Halkoylaması ve seçimlerin yapılması için merkezi komisyonu oluşturmak.

• Yüce divan ve yüksek özel mahkemenin başkanlarını onaylamak.

• Türkmenistan bütçesini onaylamak.

• Cumhurbaşkanına ve diğer üst düzey komutanlara takdir belgeleri ve yeni unvanlar sunmak.

• Uluslararası anlaşmalar ve sözleşmeleri onaylamak.



TÜRKMENİSTAN’DA FAALİYET GÖSTEREN SİYASİ PARTİLER

Türkmenistan anayasası siyasi partiler ve siyasi kuruluşların serbestçe kuruluş ve faaliyetlerini ön görmüşse de halen ülkede en önemli hatta tekel konumunda olan Türkmenistan Demokratik Partisi ülkenin en önemli ve hakim siyasi teşekkülü konumundadır. Aşağıda ülkede yasadışı, yer altı ve gizli olarak faaliyet gösteren diğer partilerle ilgili bilgiler vermeye çalışacağım. Bu partilerin büyük kısmı ülkede faaliyet alanı bulamadıklarından dolayı yurtdışında özellikle Moskova ve Avrupa’da faaliyetlerini sürdürmektedirler.

• Türkmenistan Demokratik Partisi: 16 Eylül 1991 de Türkmenistan komünist partisi, 25. Kongresinde kendini lavv etmiştir. Ardından bu parti yeni adı, yani Türkmenistan Demokratik Partisi ülkenin tek yasal ve resmi siyasi partisi olarak komünist partisinin teşkilatı ve yapısını bünyesine alarak ülkede faaliyetini sürdürmüştür. Ülkenin bütün coğrafyasında örgütlenmesi ve teşkilatı bulunmaktadır. Partinin Türkmence ve Rusça haftalık yayınları vardır. Parti 1994 yılında yayınladığı beyannamesinde demokratik ve ekonomik sahalarda reformların yapılmasını ön görmekte Türkmen vatandaşların medeni ve vatandaşlık haklarının korunması, kanun önünde eşit haklara sahip olmasını savunmaktadır. Partinin halen 116.000 üyesinin bulunduğu söylenmektedir.(8)

• Türkmenistan Demokratik Halkçı Hareketi(9):Bu parti eski başbakan ve dışişleri bakanı Boris ŞEYHMURADOV tarafından kurulmuştur. Muradov Ocak 2002 yılında görevden alınıp, alındıktan sonra Moskova’ya sürgün edilmiştir. Muradov Moskova’da bulunduğu sürece dönemin Cumhurbaşkanı Safar Murad TÜRKMENBAŞI’nın (10) iktidarını Rus basınında eleştirmiştir (11). Daha sonra Türkmenistan’a döndüğünde yakalanmış ve hapse atılmıştır.

• Birlik Partisi (12): Bu partinin kuruluşu Rusya’da Gorbacof’un iktidarda bulunduğu ve Glasnost politikaları dönemine dayanmaktadır. 1989 yılında Nur Verdi MEHMETOV bu partiyi Türkmen tarih, kültür, dil ve geçmişini araştırmak doğrultusunda kurmuştur. Parti 1991 yıllarında Türkmenistan siyasal hayatında rol oynamaya gayret gösterdiyse de gereken başarıyı gösteremedi. Parti üyelri okumuş entelektüel insanlardan oluşmakta, parti programında çok partili demokratik sisteme geçmek hedeflenmektedir. Parti programlarında Türkiye modelini örnek almaktadır (13).

• Sosyal Demokratik Parti (14): Bu parti 1996 yılında başkent Aşkabat’ta kurulmuştur. Parti birkaç sivil toplum örgütünün bir araya gelmesiyle oluşturulmuştur. Partinin faaliyetleri gizli olarak yürütülmektedir. Hakkında çok fazla bilgi yoktur (15).

• Komisyon Cemiyeti: Bu siyasi teşekkül Türkmenistan Devleti’nin muhaliflerince ülke dışında kurulmuştur. Amaçları devlet aleyhinde topladıkları belge ve bilgileri uluslararası camiaya sunmaktır. Komisyonun başkanlığını Refer İKLİMOV yapmaktadır. Komisyon yurt dışında yaşayan bazı Türkmen entelektüelleri tarafından desteklenmektedir (16).

• Helsinki Gurubu:Bu oluşumda devletin muhalif guruplarından birisidir. Merkezi Rusya’nın başkenti Moskova’dadır. Bu gurup uluslar arası Helsinki federasyonunun düşünce ve fikirlerinden ilham alarak yurt dışında yaşayan Türkmen muhaliflerle toplantılar düzenlemektedir (17).

• İslami Yaşamı Yenileme Partisi: Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bu parti Türkmenistan da İslami değerleri ve yaşam biçimini tekrar gündeme getirme amacıyla kuruldu; ama hükümetçe yasaklanınca siyasal yaşamda varlık gösteremedi (18).

• Demokratik Kalkınma Partisi: Bu parti “Birlik Partisinin” yasaklanmasından sonra partinin üyeleri tarafından aynı hedeflerle kurulmuştur. Birlik Partisinin devamı niteliğindedir. Partinin merkezi Moskova’da olup, bu kentte “Daynach”adında bir gazete yayınlamaktadır (19).



• Türkmenistan Birleşik Demokratik Opozisyonu (20): Ülke de faaliyet gösteren en muhalif partilerden birisidir. Kurucusu Türkmenistan’ın bağımsızlıktan sonra ilk dışişleri bakanı olan Abdi GULİYEV’dir. Partinin kuruluş ve faaliyet sahası Moskova’dır. Abdi GULİYEV devletin en önde gelen muhalefet liderlerinden birisidir (21).

• Demokratik İlerici Partisi (22): Muhalefet partilerinden birisi konumunda olup Murad Hoca MEHMEDOV tarfından kurmuştur. Murad Hoca MEHMEDOV Ocak 1996 yılında siyasi faaliyet ve demeçlerinden dolayı başkent Aşkabat’ta yakalanıp hapse atılmıştır.Uluslar arası camianın baskısı sonucu hapisten çıkartılıp serbest kalınca yurt dışına gitmiş, halen devlete karşı siyasi faaliyetlerini yurt dışından yürütmektedir (23).

• Ekincilerin Adalet Partisi (24): Komünist partisinin yerine demokratik parti kurulunca yasal olarak kurulan ilk partilerden birisi konumundadır. Parti ülkenin kurucu lideri Safar Murad TÜRKMENBAŞI’nın önerisiyle kurulmuştur. Siyasal alanda çok aktif değildir.

• Türkmenistan Halkçı Cephesi Partisi (25): Muhalefet konumunda olan bu partinin de faaliyetleri yer altından yürütülmektedir. Hakkında çok fazla bilgi yoktur.

• Vatan Partisi (26): Türkmenistanlı muhalifler tarafından İsviçre’de kurulmuş olan bir oluşumdur. Orta Asyalı diğer siyasi muhalif guruplarda bu partiye destek olmaktadırlar. Partinin diğer kanadı ise Rusya Federasyonu içerisinde yaşayan Türkmenlerin oluşturduğu Moskova’da faaliyet gösteren muhalefet gurubudur (27).

• Ayrıca öğrenciler arasında faaliyet gösteren muhalif akademisyen ve öğrenci guruplarını bir araya getiren “Maksat” ve “Nazaryet” gibi teşekküllerde yasa dışı olarak yer altından muhalefet faaliyetlerini sürdürmektedirler.



BİTİRİRKEN

Türkmenistan Orta Asya devletleri içerisinde yer altı kaynakları, coğrafi ve jeopolitik konumu ile önemli bir potansiyele sahiptir. Dış politikada izlediği aktif tarafsızlık prensibi ülkenin bölgesel denklemlerde önemini azaltmamış, tam tersine büyük sorumluluklar yüklemiştir. Kurucu Cumhurbaşkanı Safar Murad TÜRKMENBAŞI döneminde ülke hızlı bir kalkınma hamlesi gerçekleştirerek kısa sürede petrol ve doğalgaz gelirlerinden elde edilen kaynakları ülkenin altyapı sorunlarının giderilmesine ve halkın yaşam seviyesinin yükseltilmesine yönelik kalkınma projelerinin hayata geçirilmesine başlanmıştır. Ülke içerisinde sıkı bir siyasi iktidar ve kapalı rejim uygulanması , her türlü muhalefet girişiminin sert bir şekilde bastırılması, Batı ve uluslar arası camia tarafından ülke yönetimini eleştirilmesine neden olmuştur.

Öte yandan temel gıda maddeleri; benzin, su, elektrik, telefon, gaz, tuz ve benzer temel ihtiyaç maddeleri ve hizmetlerin parasız veya çok düşük fiyatla vatandaşların hizmetine sunulması bağımsızlıktan sonra diğer komşu ülkelerde meydana gelen ekonomik zorlukların toplumsal hareketlere dönüştüğü gibi Türkmenistan’da meydana gelmemesi ve siyasal çalkantıların oluşmamasına neden olmuştur. Açıkcası Kazakistan ve Türkmenistan ülkede ki yer altı kaynaklarından elde edilen gelirin bir kısmını sübvansiyonlar ve sosyal adaleti yaygınlaştırmak şekliyle halka yansıtmaları bu ülkelerde ekonomik krizlerin meydana gelmesini önlemiştir.

Oysa ki benzer durumdaki Kırgızistan’da 2 kere halk ayaklanması sonucunda iktidar değişikliğine, Tacikistan’da 7 yıl süren bir iç savaşa ve Özbekistan’da bazı etnik ve toplumsal çatışmalara şahit olmuştuk. Türkmenistan ise toplumsal refahı yükseltmek ve gelir dağılımını eşitlemek amacıyla önemli adımlar atmıştır. Türkmenistan’ın kentleri kasabaları ve genel olarak ülkenin genel görünümü değişip modernleşirken halkta nispi olarak bir refaha kavuşmuş durumdadır. Bununla beraber Türkmen başı döneminde ki bazı uygulamalar özellikle siyasal ve bireysel özgürlüklerin kısıtlanması bu duruma gölge düşürmüştür.

2007 seçimlerinde cumhurbaşkanlığı makamına seçilen Gurbangulı BERDIMUHAMMEDOV(28), yemin töreni sırasında gaz, elektrik, su ve tuz gibi maddelerin bedava halka sunulacağını, çok düşük olan akaryakıt fiyatlarında değişikliğe gidilmeyeceğini ve BM tarafından kabul edilen tarafsızlık politikasına bağlı kalınacağını açıklamıştır. Ayrıca Türkmen başı döneminin sıkı rejim uygulamalarına son verilerek kademeli bir süreçte Türkmenistan standartlarında reform sayılacak uygulamalara imza atılmıştır. Bunlar;

• Zorunlu eğitimin 9 yıldan 10 yıla çıkartılması suretiyle lise diplomasının uluslar arası alanda geçerli kılınması, uygulaması.

• Türkmenbaşı döneminde yasak olan okullarda spor dersi uygulanmasının yeniden yürürlülüğe girmesi.

• Türkmenbaşı dönemimde kesilen emekli aylıklarının yeninden emekli aylıklarına kavuşturulması.

• Önceden yasak olan radyo ve televizyonlarda müzik yayınının serbest bırakılması.

• Yabancı dillerin tekrar okullarda okutulması ve Türkmen öğrencilerin yurtdışında yükseköğrenim için yut dışına gitmelerine izin verilmesi.

• Türkmenbaşı döneminde uygulanan vatandaşların internete erişim ve kullanım yasağının kaldırılarak serbest bırakılması.

Gurbangulı BERDIMUHAMMEDOV reform sayılacak bu uygulamalara imza atarak ülke halkını modern dünyayla entegrasyon sağlamayı hedeflemekte, bu doğrultuda küçümsenmeyecek adımlar atmaktadır. Bununla beraber ülkenin halen önemli problemleri söz konusudur. Bilhassa Sovyetler Birliği döneminden miras kalan aşırı çevre kirlenmesi ve sulama kanalındaki sorunlar özellikle dünyanın en önemli sulama kanallarından biri olan Karakum Kanalındaki problemler(29), ayrıca pamuk tarlalarında kullanılan plansız, aşırı kullanılan zirai ilaç sonucunda bazı hastalıkların yayılması.

Öte yandan Türkmenistan’ın komşu devletlerde toprak ve arazi ihtilafı söz konusudur. Sovyetler Birliği dönemindeözellikle Stalin iktidarında ki uygulamalar ve sınır belirlemeleri, tarihsel ve coğrafi gerçekçilik göz önünde tutulmayarak yalnızca güvenlik ve istikrar konusu dikkate alınarak çizilen sınırlar, günümüzde de bu bölgelerde sınır anlaşmazlıkları ve siyasi krizlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yıllarca Orta Asya’da bulunduğum ve oraları karış karış dolaştığımda eskiden yanlış çizilen sınırların doğurduğu problemlere yakından şahit oldum. Bu yanlış çizimler sonucunda Türkmenistan’ın da halen komşu ülkelerle önemli sorunları söz konusudur. Bunlar;

• Türkmenistan’ın, Kazakistan’ın Minkışlak eyaletinin güney bölgesindeki büyük bir kısmında hak iddia etmesi.

• Özbekistan’ın, Türkmenistan’ın Daşoğuz ilindeki Amuderya bölgesinin bir kısmında hak iddia etmesi.

• Özbekistan’ın, Türkmenistan’ın Çarcu ilindeki Amuderya’nın bir kısmında hak iddia etmesi.

• Türkmenistan’ın, Özbekistan’ın Buhara ilindeki Amuderya’nın bir kısmına hak iddia etmesi

• Tacikistan ile Kırgızistan’dan kaynaklanan Amuderya Nehri’nin son kullanıcısı olan Türkmenistan’la olan paylaşım sorunları.

• Türkmenistan ile Azerbaycan arasında Hazar Denizi’nin paylaşımı özellikle Kapaz petrol bölgesinin mülkiyeti konusundaki ihtilaf.

Ve benzeri ihtilaflar ve benzer sınır antlaşmazlıkları halen bölgenin istikrarını ve güvenliğini tehdit eden en önemli faktörler olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Dilerim bu toprak ve su anlaşmazlıkları bölge ülkelerin sağduyulu yaklaşım ve girişimleriyle hiçbir tarafı mağdur edilmeyecek şekilde çözümlenir ve bölge ülkeleri anlaşmazlık ve sorunları barışçıl bir yaklaşımla çözdükten sonra ekonomik, kültür ve diğer sahalarda entegrasyona giderek iş birliği olanaklarını ve sahaları geliştirerek ülkelerinin kalkınmalarını sağlarken bölgeye huzur ve istikrar, halklarına ise refah ve mutluluk getirirler.

*Giresun Üniversitesi, İİBF, Uluslararası İlişkiler Bölüm başkanı

BİLGESAM Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü Direktörü

kara@agacli@yahoo.com



DİPNOTLAR

1. Türkmenistan: Türkmenistan, 488,100 km2 (Dünya sıralamasına göre 52.) yüzölçümüyle Orta Asya’nın Hazar Denizi’ne kıyısı olan iki devletten birisidir. (Diğeri Kazakistan). 2010 tahminlerine göre 5.450.000 (Dünya sıralamasında 112.) nüfusa sahip bu ülke, kuzeyden Kazakistan’la (379 km), kuzeydoğudan Özbekistan’la (1621 km), güneydoğudan Afganistan’la (744 km), güneyden ise İran’la (1200 km) sınırı, Hazar Deniziyle de (1495 km) kıyısı bulunmaktadır. İdari olarak 4 bölgeye (il) ayrılmıştır (Balkan, Saray, Taşavuz ve Çarcu). 27 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını kazanmıştır.Başkenti Aşkabat’tır.

2. http://www.dc.int.net/embassy/prneut.htm

3. Word Bank, word development indicators database 2002. http://www.wordbank.org

4. Türkmenistan anayasasının 89. maddesiseçmen niteliklerini şöyle açıklamıştır: Cumhurbaşkanlığı, meclis, halk mesleheti meclisi üyeleri ve diğer seçimlerde seçilenler, halk tarafından doğrudan ve genel seçimle belirlenir. 18 yaşını doldurmuş bütün Türkmen vatandaşları seçme hakkına sahiptirler, herkes bir oya sahiptir. Mahkemece tespit edilmiş zekâ engeliler ve hapishanelerde ki mahkumlar seçimlerde oy kullanamazlar.

5. Türkmenistan anayasasının 60 ve 61. maddeleri

6. Democratic Party of Türkmenistan

7. Türkmenistan anayasasının 72. Maddesi

8. http://www.broadlet.org/hm.htm

9. The Democratic Movement of Turkmenistan People

10. Safar Murad TÜRKMENBAŞI: Safar Murad NİYAZOV(Türkmenbaşı) 1940 yılında Göktepe kentinde bir işçi ailesinde dünyaya geldi. Babası 2. Dünya Savaşında yaşamını yitirirken Safar Murad çok zor bir çocukluk ve gençlik yılları yaşadı. 1966 yılında Lelingrad’da ki Politektin Üniversitesinden elektrik uzmanı olarak mezun oldu. 1969 yılında komünist partisine üye oldu. 1985 yılında hızlı bir yükseliş göstererek Türkmenistan bakanlar konseyi başkanlığına getirildi. Ardından Türkmenistan komünist partisi 1. sekreterliğine atandı. 1990 yılında yüksek yasama meclisin başkanlığına getirildi. Ekim 1991’de Türkmenistan’ın bağımsızlığını kazandıktan sonra cumhurbaşkanı oldu. 1992 yılında yeni anayasanın kabulüyle birlikte cumhurbaşkanlığı seçimlerinde oyların %99,5’ini alarak cumhurbaşkanı oldu. Eylül 1999’da Türkmenistan Yaşlılar(Aksakallılar) önerisi ve onayıyla ömür boyu cumhurbaşkanlığı makamına atandı. 1993 yılında Türkmenbaşı (Türkmenlerin en büyüğü) unvanını aldı. 21 Eylül 2006 yılında vefat etti. 1985 yılından itibaren 21 yıl süreyle ülkesini demir yumrukla idare etti. Dış devletlerle iyi münasebetler kurmasına rağmen ülke içinde hiçbir muhalif guruba faaliyet şansı tanımadı. Kendisinin kaleme aldığı 3 ciltlik “Ruhname” adında ki ahlaki değerleri öven kitabı ülkede kutsal bir konuma yükseltilip, okullarda okutuldu. Aile fertleri o cümleden annesinin adını takvimde ayların adına vermesi ve ülkenin en büyük kentlerinden en ücra köylerine kadar kendisi ve annesinin heykellerini diktirmesi eleştirilere neden oldu.

11. http://www.asasource.org/news,

12. Agzybirlik

13. http://www.eurasia.org/department.insight/articles

14. The Social Democratic Party

15. http://www.encartanmsn.com/encnet/refpages

16. http://www.refer.org/naa/features/2002

17. http://www.ready.rbs.sk.ca/Turmenistan.htm

18. The parti of Islamic Renaissance

19. The party for Democartic Development

20. Unifeid Democratic Opposition of Turkmenistan

21. http://www.upinfo.com/country-guide-study/turkmeistan

22. The democratik Progressive Party

23. http://www.inf-hr.org/report/ar99tuk.htm

24. The peasants Party for Justice

25. The Poupular front of Turkemenistan

26. The Vatan or Mother land

27. http://rferlong/nca/fcatures/2003

28. Gurbangulı BERDIMUHAMEDOV: Göktepe kentinde Teke kabilesinde dünyaya geldi. 1979 yılında diş hekimi olarak göreve başladı. 1997 yılında Sağlık Bakanı olarak atandı. Çalışkanlığıyla dikkat çekince 2001 yılında dönemim cumhurbaşkanı Safar Murad TÜRKMENBAŞI tarafından bakanlar kurulu başkanlığına getirildi. 14 Şubat 2007 yılında halk mesleheti meclisinin 19. Genel Kurulun da Türkmenistan merkezi seçim komisyonu başkanı Murad GARİOV tarafından ülkenin 2. Cumhurbaşkanıolarak seçildiği ilan edildi. Yapılan seçimlerde 2 milyon 654 oyla oyların %89,23’ünü alarak seçildiği açıklandı.

29. Dmitry Volsky, “The Explosive Karabakh Confilict”, New Times, no. 16 (1993), p.24; and J.D.Crouch II, William van Cleave, et al., “The Politics of Reform in Russia”; Global Affairs, vol. Vii, no. 3 (summer 1993), p. 197.