Türklük araştırmaları çok eski tarihlere dayanan bir bilim alanıdır. Bu alanda, özellikle Türk dilinin araştırılması boyutunda bilim dünyasında en önemli Türk eserlerinin içerisinde ayrı bir yere sahip “Divan-ı Lügati’t-Türk” adlı eseri meydana getiren Kaşgarlı Mahmut, Türk tarihinin en önemli belgelerinden biri olan dünyaca tanınmış “Kutadgu Bilig” eserinin yazarı Balasagunlu Yusuf Has Hacib gibi Türk dilinin araştırılması ve korunmasında büyük katkısı bulunan Türk bilim adamlarının adları altın harflerle yazılıdır. Köklerinin çok eski zamanlara kadar indiği Türk dili araştırmaları alanında Alman asıllı Rus bilim adamlarından Akademik W.Radloff’un öğrencisi ve Başkurt Türklerinden Prof. Zeki Velidi Togan’ın ve eski Türk yazıtlarının Sovyetler döneminde çevrilip yayınlanmasında büyük emeği geçen Prof. Sergey Ye. Malov’un hocası olan ve yaşadığı dönemi tabiriyle bilinen ve kabul edilen biçimiyle Türk ya da Türk-Tatar Lehçeleri alanında karşılaştırmalı çalışmalar gerçekleştiren Prof. Nikolay F. Katanov’un adı önemli bir yer işgal etmektedir.

Aslen Hakas Türklerinden ya da o dönemdeki şekliyle Abakan Türklerinden veya Minusinsk Tatarlarından olan Nikolay Katanov günümüzdeki Hakas Cumhuriyeti’nin bulunduğu topraklarda 19 Mayıs 1862 tarihinde dünyaya gelmiştir. O dönemde toplu vaftiz etme kampanyaları yaygın olarak düzenlendiğinden köydeki papaz geleceğin diğer birçok Hakas çocuklarına topluca isim verdiği gibi Türklük bilimcisine de eski Yunanca “halkların fatihi” anlamına gelen Nikolay adını vermiştir. Böylece Nikolay Katanov ailesinde ağabeyinin ardından Nikolay adını taşıyan ikinci oğul olmuştur. Babası Hakas Türklerinin bir alt boyu olan Sağaylardan ve annesi de bir Hakas alt boyu olan Haaslardan (Kaçinler) olan Nikolay Katanov öğrenmek üzere ilk adımlarını amcası Yefim Katanov’un hocalığı altında atmıştır.

Hıristiyanlığın yaygınlaştırıldığı o dönemdeki durumunu Hakas Türklerinin “Rus tanrısının gökte bulunduğuna” inanıp, annesi ve babasıyla birlikte diğer yerli Türkler gibi Kamlık ayinlerine katıldığını anlatarak ifade eden N.Katanov, 1884-1888 yılları arasında St. Petersburg İmparatorluk Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesinde Arapça, Farsça, Türk-Tatar uzmanlık alanında okuyup mezun olduktan sonra kendini tamamen bilimsel araştırmalara adamıştır. Bu araştırmalar amacıyla Hakas Türkçesinde adı Hızıl olğı Pora Katan (Kızıl oğlu Pora Katan) olan N.F. Katanov ilk bilimsel yolculuklarını “Çin’deki Türkistan”, “Minusinsk’teki Türkistan” ve günümüzde Tofalar olarak bilinen, Sayan dağlarının doğu eteklerinde küçük bir topluluk halinde yaşayan Karagas Türklerine yönelik olarak gerçekleştirmiş, bu seyahatlerin sonucunda da İmparatorluk Rusya Halk Eğitimi Bakanlığı ve İmparatorluk Rusya Coğrafya Cemiyetine kapsamlı bilimsel raporlar sunmuştur. Kendisinden önce Tıva Türkleri konusunda küçük ölçeklerde de olsa yalnızca W. Radloff’un ve Tofa Türkleri konusunda da yalnızca A. Castren’in bilimsel çalışmaları varken, N. Katanov Türklük araştırmaları alanında gerçekten bir çığır açmış, anılan Türk halklarıyla ilgili geniş bilimsel araştırmalar yürütmüş, aynı zamanda da Turfan ve Hami vahalarında konuşulan Uygurca konusunda Türkoloji’de öncülük etmiştir. 1903’te Kazan’da yayımlanan ve hayatının en önemli bilimsel çalışması olan 1600 sayfalık “Opıt izuçeniya uryanhayskogo yazıka s ukazaniyem glavneyşih rodstvennıh otnoşeniy ego k drugim yazıkam türkskogo kornya” (Türk Kökenli Diğer Dillerle En Önemli Akrabalık İlişkilerinin Belirtildiği Uryanhay [Tıva] Dilinin Araştırma Denemesi) bilimsel çalışmasında ise Katanov, hocası Radloff dahil olmak üzere kendisinden önce Tıva Türkleri ve dilleri konusunda bütün Türklük bilimcilerine ait bilimsel görüşleri çürütüp Tıva Türklerinin etnik olarak Türk olup konuştukları dilin de Türk kökenli olduğunu kendi birinci elden kaynaklarına dayanarak bilimsel olarak kanıtlamıştır. Ayrıca, Katanov’un hem hacim hem de içerik bakımından önemli olan bu çalışması daha sonraki Türklük bilimcileri için de bilinen Türk dilleri çerçevesinde “XX. yüzyıl başı Türkoloji Rehberi” olarak hizmet gördüğü, “Türk Dilinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi Araştırmaları” çalışmasının müellifi SSCB Bilimler Akademisi muhabir üyesi N.K. Dmitriyev gibi bir çok tanınmış bilim adamı tarafından dile getirilmiştir. N. Katanov’un, toplam 48 ölü ve canlı Türk dil ve lehçesinin karşılaştırmalı tahlilinin yer aldığından dolayı haklı olarak “Türk dillerinin antolojisi” olarak nitelendirilen anılan bu çalışması 1960’li yılların sonunda Sovyetler Birliği’nde yayınlanan “Eski Türk Sözlüğü” adlı son derece önemli çalışmanın temelini oluşturmuştur. Bu sözlüğün önemi ise günümüzde de Türklük bilimcileri tarafından kullanılmasından ileri gelmektedir.

14 Ekim 1892 tarihinde Askiz’de Aleksandra İ. Tihonova ile evlenen Nikolay F. Katanov 1894 yılının Nisan ayında Doğu bilimciliği ve özellikle Türklük bilimciliği alanında Moskova ve St. Petersburg ile birlikte önemli düşünce merkezi olan Kazan’daki İmparatorluk Kazan Üniversitesi’nde ilk önce ekstraordinaryus, ardından da profesör olarak çalışmaya başlamıştır. 1900 yılında Rusya Dışişleri Bakanlığı Rusya Halk Eğitimi Bakanlığına Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Büyükelçiliğinden alınan bir notaya göre Macaristan Etnografya Cemiyeti Rusya’dan St. Petersburg Etnografya ve Antropoloji Müzesi Müdürü Akademik W.W. Radloff ile İmparatorluk Kazan Üniversitesi Profesörü N.F. Katanov’u ve İ.N.Smirnov’u üye olarak seçmiştir.

Çarlık Rusya’sında Sibirya Türklerine mensup olması nedeniyle hayatında karşılaştığı bütün güçlük ve olumsuzluklara bakmaksızın Nikolay Katanov Türklük araştırmaları alanında günümüzde de önemini koruyan bilimsel çalışmalara imza atmış, bu alanda bilim öncüleri içerisinde saygın ve seçkin bir yer kazanmıştır. 15 Aralık 1907 tarihinde Rusya Halk Eğitimi Bakanı tarafından N.F.Katanov Karşılaştırmalı Dilbilimi Doktoru akademik derecesi onaylanmıştır. Böylece bu alanda bir ilk gerçekleşti, çünkü N.F. Katanov’un dışında Çarlık Rusya’sında Doğubilimciliğinde Rus olmayan inorodetslerden bu başarıya ulaşabilen başka kimse yoktu.

Tanınmış Tatar bilim adamı A. Karimullin’e göre “...neredeyse bütün Avrupa dillerine, birçok doğu diline, eski ve ölü klasik dillere, eski Türk yazısına, Sümer çivi yazısına, Mısır ve Çin hiyerogliflerine, Sanskritçeye, Arapçaya, eski Uygur ve Arami alfabesine hakimdi. Bilimsel çalışmalarında O, dünyada yaşayan 114 halk dilinden yararlanmakta” olan N.F. Katanov dönemin Rusya’sında ve Avrupa’sında Türklük alanındaki bütün gelişmeleri yakından takip ediyor, ilgili bilimcilerle temaslarını sürdürüyordu.

Kazan’da yaşayan Tatar Türklerinden önde gelen düşünürler Ş. Marcani ve özellikle Kayum Nasıri ile derin bir dostluk ve bilim düzleminde arkadaşlık ilişkilerine sahip olan N.F. Katanov’un 36 yıllık bilimsel çalışma hayatında Doğu halklarının arkeoloji, tarih, etnografya, dilbilimi, edebiyat ve istatistiği alanında 382 bilimsel çalışmaya imza attığı, bunun ise hacim olarak A4 ölçek kağıdıyla el yazısıyla yaklaşık 15 bin sayfa ettiği bilinmektedir. Ne yazık ki bu bilimsel emeğin herhalde yalnızca küçük bir parçası gün ışığını görebilmiş, görebilenleri de XX. yy’ın başında bir kez yayımlanıp bir daha bilimsel dünyada güneş ışığını göremeden arşivlerin tozlu raflarında unutulmaya terk edilmiştir. Hakas Türklerinin ilk profesörü olan Katanov’un adı da 1958 yılına kadar sistem tarafından kasıtlı olarak karalanmaya ve unutturulmaya çalışılmış, bu durum ancak Moskova Devlet Üniversitesi Profesörü Hakas Türklerinden Leonid R. Kızlasov’un girişimi sonucunda Katanov’un öğrencisi olan Rusya Bilimler Akademisi üyesi Prof. S.Y. Malov’un yazdığı (ancak ölümünden sonra yayındığı) makalesiyle değişmeye başlamış. Nikolay Katanov’un adının aklanmasında Hakas, Tatar ve diğer bilim insanlarıyla kızı Anna N. Katanova’nın çok büyük emeği geçmiştir.

1962 yılında artık adı tamamen aklanmış bulunan N.F. Katanov’un doğumunun 100. yıldönümü Hakas Cumhuriyeti başkenti Abakan’da halk ve bilim dünyasının geniş katılımıyla kutlanmıştır. Katanov’un neredeyse dokuz bin kitaptan oluşan özel kitaplığının korunduğu İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü ile 1992’de kurulan Uluslararası TÜRKSOY Teşkilatı N.F. Katanov’un doğumunun 140. ve ölümünün 80. yıl dönümü anısına bilimsel etkinlikler düzenlemiştir. 2000 yılında N.F. Katanov’un seçilmiş bilimsel eserlerini ilk kez Türkiye okurlarına kazandıran TÜRKSOY bu büyük bilim adamının anısına 2002 yılında Abakan şehrinde düzenlenen uluslararası bilimsel konferansa da katılmıştır.

N.F. Katanov’un arkasında bıraktığı bilimsel mirasın gelecekte layıkıyla araştırılacağı, anlaşılacağı ve en önemlisi de yayınlanarak bilim dünyasına kazandırılacağına ilişkin umut verici bu gelişmeler bağlamında dünya Türklük bilimcilerini önemli görevler beklemektedir.

Kaynakça:

1. Maynogaşeva, V.Ye. (2000) “Yarkoye svetilo rossiyskoy i mirovoy türkologiyi i vostokovedeniya”, N.F.Katanov. Tallap alğan pilig toğıstarı/Bilimsel Eserlerinden Seçmeler. TÜRKSOY Yayınları, Ankara, ss.: 359-364;

2. Kokova, İ.F. (1993) N.F. Katanov, Hakas Kitap Yayıncılığı, Abakan;

3. Aragaçi, Z.B.(1967) 40 let Hakasskoy pismennosti adlı bildiri kitapçığındaki tebliği, Hakas Kitap Yayıncılığı, Abakan;

4. Kaşıkçı, Nihat; Yılmaz, Hasan (2001) Tanrı Dağlarından Malazgirt’e. TÜRKAR Yayınları, Ankara;