Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) olarak bilinen bölgesel yapılanmanın temelleri 1996 yılında sınır bölgelerinde askeri alanda güvenlik ve silah güçlerinin karşılıklı azaltmasıyla ilgili Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında imzalanan anlaşmalarla Şanghay Beşlisi olarak başlamıştır.

Çin'in inisiyatifiyle başlatılan bu işbirliği, 2001 yılında Rusya'nın aktif dış politikasıyla ve Özbekistan’ın katılma kararı almasıyla Şanghay İşbirliği Örgütü ismini almıştır. Bu yeni yapılanmanın mücadele hedefleri 1)Uluslararası terörizm, 2)ayrımcılık ve 3) aşırılılık olmuştur.

2011 yılında on yaşını dolduracak olan ŞİÖ’nun bu zaman zarfında geldiği nokta üzerinde bir değerlendirme yapacağız.

14-15 Haziran 2001’de Şanghay'da yeni güvenlik örgütü kurulmasından bir kaç ay sonra 11 Eylül saldırıları gerçekleşmiştir. Bu olay sonrası ABD Afganistan'ı işgal etmiş ve ŞİÖ üyelerinden Özbekistan ve Kırgızistan'da üsler kurmuştur. Orta Asya ülkeleri NATO'nun 'Barış için Ortaklık' Programı ve ABD'nin ikili ilişkiler aracılığıyla yürütmeye çalıştığı faaliyetlere katılmışlardır.

Bu süreçte ABD'nin Orta Asya'da askeri ve siyasi gücünü artırması, ŞİÖ'nun etkisini azaltmıştır. Fergana Vadisi’nde faaliyet gösteren ve 1999’da Kırgızistan'a sızarak silahlı çatışmaya giren aşırı dini grupları destekleyen Taliban rejiminin sona erdirilmesinde tüm bölge ülkeleri işbirliğini olumlu karşılamıştır. Uluslararası terörizmle savaş Rusya'yı Batı'ya yakınlaştırmıştır. 2002 yılında Rusya, Moskova Antlaşmasıyla NATO ile ortak konsey oluşturmuş, bu durum Çin tarafından olumsuz karşılanmıştır. Bu gelişme ŞİÖ'nü ikinci plana itmiştir. Ekim 2003'te Rusya, Kırgızistan’ın Bişkek'e yakın Kant şehrinde askeri üs açmak suretiyle ABD'nin bu bölgede hegemonyasını engellemeye ve dengelemeye çalışmıştır. Aynı sene başta Kazakistan ve Çin, daha sonra Rusya-Çin arasında daha geniş çaplı tatbikatlar yapılmış ve işbirliğinin ilerlediği yansıtılmaya çalışılmıştır.

2005 yılında Orta Asya bölgesine sıçrayan "renkli devrim" havası ABD varlığını azaltmıştır. Özbekistan Hanabad'ta bulunan Amerikan hava üssünü kapatmış, Kırgızistan ise Manas üssünü kapatma kararı alsa da sadece üssün fonksiyonunu değiştirmekle yetinmiştir. Bu tür kriz anları ve Batı politikalarına karşı tepkiler ŞİÖ'nün tekrar ön plana çıkarılmasına neden olmuştur.

ŞİÖ'nün iki önemli motoru sayılan ülke Rusya ve Çin’in, birlikte ABD ve Batı kutbuna karşı birlikte mücadele etmelerine karşın, kendi aralarında da bir rekabet söz konusudur. Siyasi ve askeri alanda Rusya'nın ağırlığı daha fazladır ve ŞİÖ'den ayrı 1992 yılından beri Bağımsız Devletler Topluluğunun (BTD) askeri kanadı olarak sayılan, 2002 yılında örgüte dönüştürülen Rusya önderliğindeki Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGÖA) faaliyet göstermektedir. Ekonomik alanda ise Çin ağırlıklı durumdadır ve tüm yatırımları ŞİÖ üyelerinin enerji kaynaklarına yaptığı yatırımlardır. Çin enerji kaynaklarına daha fazla erişim yönünde çabalarken Rusya enerji sevkiyatının kontrolünü büyük oranda elinde tutmaktadır. Rusya'nın bölge ülkeleriyle güvenlik alanında ikili anlaşmaları varken, Çin’in ticari alanda ikili anlaşmaları söz konusudur. Sadece örgütün bu iki büyük üyesi arasında değil, ŞİÖ'nün coğrafik alanını daraltacak olursak, Orta Asya içinde Özbekistan ve Kazakistan arasında da bir rekabet söz konusudur. Özbekistan askeri kapasitesi ve nüfusuyla bölgede liderlik konusunda ikinci plana düşmekten sakınırken; Kazakistan, ekonomik gücü ve uluslararası saygınlığıyla liderlik rolünü üstlenmeye çalışmaktadır. Böylelikle ŞİÖ üyesi ülkelerin ortaklaşa bir stratejik girişimi de sözkonusu olamamaktadır.

Örgüt, güvenlik amaçlı kurulmuş bir örgüt olup, en önemli mücadele alanı "üç tehdit" denilen terörizm, ayrımcılık ve aşırılıktır. Ancak bu alanlarda da ciddi ilerleme söz konusu değildir. 2005'te Hizb-ut Tahrir ve Özbekistan İslam Hareketi, Andican'da ağır darbe almış, 2004 yılında kurulan ve Taşkent’te bulunan anti terör karargahı ile birlikte ŞİÖ bir şey yapamamıştır. Tüm tehditler, terörizm, aşırıcılık, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı Afganistan’dan gelmektedir, ama ŞİÖ’nün bu ülkede hiç bir rolü yoktur.

Rusya, Çin'in Doğu Türkistan; Çin de, Rusya'nın Kuzey Kafkaslardaki politikalarını desteklememektedir. Çin, Doğu Türkistan/Uygur olaylarının kendi iç işleri olduğunu savunarak, ŞİÖ bildirilerinde "içişlerine karışmama" prensibini ön plana çıkarmaktadır. “İçişlerine karışmama” prensibi, Kırgızistan olaylarına bu iki ülke tarafından -Kırgızistan’ın talebi olsa dahi- ciddi oranda bir müdahalede bulunulmamasına neden olmuştur.

2004 yılında Moğolistan, 2005'te ise Hindistan, Pakistan ve İran’ın örgütün gözlemci üyesi olması, 2005’te Afganistan’ın temas grubuna katılması, 2007 yılında Sri-Lanka ve Belarus’un diyalog ortaklığı statüsüne sahip olması, örgütün potansiyel genişlemesine yönelik önemli gelişmelerdir.

14-15 Haziran 2011 Astana zirvesinde gözlemci statüsüne sahip ülkeler tam üyelik, örgütle temas grubunda olan Afganistan ise gözlemci statüsünü kazanmak için başvurularını yapmışlardır. Ancak bu zirvede taraflar örgütün üyelik şartlarını da açıklayacaklardır. Bu şartlarda, tam üye olmak isteyen İran, Pakistan ve Hindistan, Afganistan'ın gözlemci statüsünün, mevcut sorunlarını çözdükten sonra kabul edileceğini söylemektedir.

"Güvenlik alanında kabul edilmiş ve ŞİÖ tarafından da uygun görülen uluslararası anlaşmalara karşı çıkmamak" şeklinde ifade edilen şartlardan bir diğeri ise, İran’a atıfta bulunmaktadır. Zaten en son BM Güvenlik Konseyi oylamasında, diğer taraflarla aynı yönde oy kullanan Rusya ve Çin, İran'a karşı ağır yaptırım kararını onaylamışlardır. Geçen seneye kadar İran'ın en önemli silah tedarikçisi olan Rusya, artık bu ülkeye yönelik silah satımını durdurmuştur. Hem Rusya hem Çin, İran'ın örgüte girmesinin ABD ve NATO'ya karşı bir cephe olarak algılanılmasından çekinmektedir. Bir diğer ilgili üyelik şartlarından biri de "bir başka ülkeyle çatışma halinde olmamak" şartıdır ve bu şart Hindistan ile Pakistan arasındaki Keşmir sorununa dikkat çekmektedir. Bu, her iki ülkenin de mevcut durumda örgüte giremeyeceği anlamına gelmektedir. Pakistan'la müttefik durumunda olan Çin, Hindistan'ın üyeliğine pek sıcak bakmamaktadır. Zira Çin, Asya'da geleneksel ve potansiyel rakibi olarak gördüğü Hindistan’ın, ŞİÖ üyeliği ile birlikte daha fazla güç kazanmasını istememektedir. Ayrıca Çin, Rusya'nın Sovyet döneminden bu yana iyi ilişkileri olan Hindistan'a son zamanlarda silah satması ve ilerleyen ilişkilerinden rahatsız olmaktadır. Hindistan’ın, aynı zamanda ABD'nin Çin'e karşı dengelemek için güçlenmesine destek verdiği bir ülke olması, jeopolitik anlamda tedirginlik yaratmaktadır.

ŞİÖ üyeleri arasında örgüt içinde rekabetin yanında, örgüt dışı alanlarda da rekabet söz konusudur. Örgütün üye sayısının yakın gelecekte artmayacağını söyleyebiliriz. Zira örgütün gözlemci üyeleri arasındaki uyuşmazlıklar, asli üyeler ile gözlemci üyeler arasındaki soğukluklar, örgüt içindeki asıl üyeler arasında rekabet ve tek taraflı çıkar mücadeleleri ŞİÖ'nün askeri-siyasi bir yapılanmaya doğru gitmesini engellemektedir.



Sonuç



ŞİÖ kuruluş itibariyle askeri bir ittifak değildir, sadece örgüt üyelerinin sınır güvenliğine odaklı bir fonksiyonu söz konusudur, yani örgüt askeri müdahaleyi öngörmüyor, sadece savunmaya dayalı/savunmacı bir yapıya sahiptir. Dolayısıyla bu savunmacı yapı, dışarıdan gelen tehlikelerden en ağır zarar gören ve Afganistan'a sınırı olan ülkelere (Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan vb) yönelik tedbirleri kapsamalıdır. Çünkü ŞİÖ'nün sınırları Avrasya'nın büyük bir alanını kapsasa dahi, ilgili sorunlar ne Doğu Asya’dan, ne de Kuzey kutbundan gelmektedir. Sorunların kaynağı Afganistan olduğuna göre, bu ülkenin örgüt üyeleriyle paylaştığı sınır bölgelerinin Afganistan yönetimiyle diyalog sağlanarak kontrolü önem taşımaktadır.

Diğer yandan ŞİÖ'nün işlevselliğini artırmanın yanında prestijini artıracak önlemlerin alınması gerekmektedir. Örgüt, sadece Rusya ve Çin'in çıkarlarına hizmet eden bir yapıdan ziyade, Orta Asya ülkelerinin hem dış ve hem de iç politikasına katkı sağlayacak bir mekanizma haline getirilmelidir.

Bu noktada, örgütün güvenlik ve istikrar konseptlerine, terörizmle ve ayrılıkçılıkla mücadelesine katkı sağlayacak, ayrıca oluşum içinde yer alan ülkeler arasında denge ve uzlaşı zeminin oluşturulmasında etkin rol alacak yeni partnerlerin kazanılması, bir seçenek olarak akla gelmektedir. Konuya bu açıdan yaklaşıldığında ise, gerek terörle mücadelede uzun yıllara dayanan tecrübesi gerek Afganistan-Pakistan arasındaki sorunların çözümüne katkı sağlama yönündeki etkin çabaları bulunan Türkiye’nin, ŞİÖ çalışmalarına katılmaması büyük bir eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dolayısıyla tarihsel deneyimleri, coğrafi pozisyonu ve uluslararası ilişkilerdeki özel konumunun yanı sıra örgüt üyesi ülkelerle geliştirdiği dengeli ilişkileri ile giderek ağırlığını hissettiren Türkiye’nin tecrübe ve çabalarından yararlanılmasına yönelik bir zeminin oluşturulması, örgüte yeni bir dinamizm kazandırabilir.

Sabir Askarov



Kaynakça



*Akçadağ, Emine. “Şanghay İşbirliği Örgütü: Rusya-Çin Ortaklığı mı, Rekabeti mi?",

http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=comcontent&view=article&id=640:anghav-birlii-oerguetue-rusva-cin-ortakl- m-rekabeti-mi&catid=122:analizler-guvenli'k&Itemid=147



*Dzhovanni,Maricca, "Glavy stran ŞOS podvedut itogi desyatiletiya" http://www.inosmi.ru/world/20110114Z165626753.html

*Habibi, Nader, "Posledstvi rasşireniya ŞOS", http://www.inosmi.ru/middleasia/20110621/170984829.html

*Ekrem, Erkin, " Şanghay İşbirliği Örgütü Üzerinde Çin-ABD Sorunları", http://www.turksam.org/tr/a946.html

*Kuznecov. A.: "Est'li buduşcc u ŞOS?", http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=l253725200

*Weir, Fred, " Afganistan stal odnoyi iz glavnyh zabot sammita ŞOS", http://www.inosmi.ru/middleasia/20110616/170768998.html

*"Astaninskiy şammit ŞOS otkryl novye perspektivy dannoy organizacii".

http://russian.china.org.cn/news/txt/2011-06/17/content22808032.htm

*"Dialog mejdu ŞOS i NATO", http://www.inosmi.ru/world/20110114/165626753.html

*"Rezul'taty sammita ŞOS v Astane", http://www.iournal-neo.com/?q=ru/node/7213

*"Perspektivy ŞOS po afganskomu uregulirovaniyu", http://geopolitica.ru/Articles/1102/

*"Şanghay İşbirliği Örgütü: Jeopolitik Blöf?* Örgütün Araçsallaştırılması ve Bölgeselleşme Arasında Bir İkilem"

http://wvw.usakqundem.com/makale/57/%C5%9Fanqhav-%C4%B0%C5%9Fbirli%C4%9Fi-%C3%B6rq%C3%BCt%C3%BC-ieopolitik-bl%C3%B6f-%C3%B6ra%C3%BCt%C3%BCn-ara%C3%A7salla%C5%9Ft%C4%B1r%C4%B1lmas%C4%B1-ve-b%C3%B6lqeselle%C5%9Fme-aras%C4%B1nda-bir-%C4%B0kilem.html