Aral Gölü’nde çağımızın en büyük çevre felaketi yaşanmaktadır. Amuderya, Tacikistan`da Hindikuş Dağlarından doğar. Vahş ve Penc ırmaklarının birleşmesiyle meydana gelir. Dağlık alandan aldığı kollarla büyüyerek bölgeyi terk ettikten sonra kuzeybatıya yönelir. Tacikistan Cumhuriyeti ile Afganistan arasındaki sınırın bir bölümünü belirler. Aral gölüne dökülmeden önce 11.000 kilometrekarelik deltasında kollara ayrılır.



Orta Asya’da su kaynaklarının verimli kullanılmaması sonucunda Aral Gölü, yanlış su kullanımı sonucunda son yıllarda havzasının 7 kat, su miktarının da 12 kat azaldığını, bölgenin maruz kaldığı ekolojik sorun neticesinde yeni bir çölün oluştuğuna dikkat çekiliyor.



Dünyada iklim değişikliği nedeniyle Orta Asya’da da ciddi ekolojik sorunlara yol açan ve kuruma tehdidiyle karşı karşıya bulunan Aral Gölü sorunu, uzman kişileri giderek endişelendiriyor. Orta Asya’nın “Aralkum” adında yeni bir çölle karşı karşıya olduğu dile getiriliyor.



Aral Gölü’nün kuruyan kısmı 4 milyon hektarlık bir alanı oluşturuyor. Aral Gölü’nün küçülmesi balıkçılığa darbe vururken, suların çekilmesiyle dipte kalan tuzlu kum tabakaları rüzgar estiğinde İskandinavya ve Japonya’ya kadar uçuşuyor, yerel halkın sağlığı yanısıra çevreye ve tarım alanlarına ciddi zarar veriyor.



Aral Gölü`nden geriye kalanlar



1950′li yıllarda Aral Gölü’nde 20′den fazla balık çeşidi bulunurken, gölün kuruması ve sularının tuzlanmasından dolayı günümüzde gölde sadece “Aral Kolyuçkası” adıyla bir balık çeşidi yaşıyor. Diğer balık türlerinin nesli tükendiğinden, Aral gölüne tuzlu su balık türleri yerleştirilmeye çalışılıyor.



16-17 Kasım 2010 tarihinde Taşkent’te düzenlenen “Orta Asya’daki Sınır Aşan Ekolojik Sorunlar; Bu Sorunların Çözülmesinde Uluslararası Hukuk Mekanizmasının Uygulanması” konulu uluslararası konferansa katılan, farklı ülkelerden gelen yaklaşık 200 bilim adamı ve çevre uzmanı, Aral Gölü’nün suyunun azalmasının yarattığı ve yaratacağı tehlikeleri tartıştı.



Tacikistan’da deniz seviyesinden yaklaşık 3 bin 500 metre yükseklikte bulunan Sarez Gölü’nün de bölge için tehdit oluşturduğu dile getirildi. Olası şiddetli bir depremde, gölü tutan toprak setlerde meydana gelecek hasar sonrası sel felaketinin, Tacikistan, Afganistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da yaklaşık 5-6 milyon insanı tehdit edebileceği illeri sürüldü.



Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Karimov konferansa gönderdiği mesajda, Aral Gölü probleminin 1960′lı yıllarda başladığını, o dönemde yeni tarım alanlarının açılmasının, sulanan tarım alanlarının belirgin ölçüde artmasının ve bu çerçevede bölge çapında sulama inşaatları ve barajların yapılmasının, ayrıca bölgeye hakim olan sürekli kuraklığın dünyadaki en güzel su havzalarından biri olan Aral Gölü’nü kurutmaya başladığını kaydetti.



Gölün son 50 yılda büyük ölçüde su kaybettiğini vurgulayan Karimov, Aral Gölü etrafındaki tarım alanlarının hızla çölleştiğini, bu durumdan Kazakistan’ın Kızılorda, Türkmenistan’ın Taşoguz, Özbekistan’ın Harezm, Nevai, Buhara vilayetleri ile Karakalpakistan’da yaşayanların, bölgenin flora ve faunasının olumsuz etkilendiğini belirtti.



Bölgedeki su kaynaklarının verimli kullanılması gerektiğini ve ırmakların bölgedeki 6 ülkede yaşayan 50 milyon insanı ilgilendirdiğini ifade eden Karimov, Mart 1993′te Orta Asya ülkeleri devlet başkanlarının Aral Gölü probleminin ortak çözümüyle ilgili anlaşma imzaladığını hatırlattı ve o dönemden bu yana bölge ülkelerinin uluslararası kuruluşlarla işbirliği içinde, Aral Gölü havzasında meydana gelen ekolojik ve sosyo-ekonomik sorunların çözümü ve bölgedeki durumun iyileştirilmesine yönelik çaba harcadığını dile getirdi.



60`lı yıllardan itibaren eski Sovyet Yönetiminin her alanda ABD`yi geride bırakmak için çaba gösterdiği ve bu çerçevede getirecek ekolojik sorunları düşünmeden daha fazla pamuk yetiştirme çabası içinde olduğunu belirtti.



Özellikle Özbekistan, Orta Asya’yı besleyen Sırderya ve Amuderya’nın başında bulunan Kırgızistan ve Tacikistan’ın söz konusu iki nehir üzerinde yeni hidroelektrik santrallerini inşa etme isteğini endişeyle karşılıyor. Taşkent yönetimi, bu adımların bölgede mevcut su dengesizliği sorununu daha da olumsuz etkileyeceğini öne sürüyor.



Konferansta ayrıca bölgeyi besleyen su kaynaklarının verimli kullanılması ve bölgedeki mevcut su dengesinin korunması konuları da görüşülerek; “Elverişsiz ekolojik durumun mevcut olduğu bir ortamda Tacikistan tarafından Amuderya`nın üst kıyısında yüksekliği 335 metre olan Rogun Hidroelektrik Santral Projesi`nin hayata geçirilmesine yönelik girişimlerine izin verilmesi mümkün değil ve bu proje bölge ülkeleri için çok tehlikelidir” deniyor.



Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’ı yeni barajlar kurarak Orta Asya’nın hayat damarı konumundaki Sırderya ve Amuderya nehirlerindeki su dengesinin olumsuz etkilemek suçluyor.



Orta Asya ülkeleri arasında son dönemlerde sıkça gündeme gelen globalleşen ekoloji ve su sorunu, giderek politik bir zemine kayıyor. Sıkça dile getirilen su sorunu, giderek politik bir zemine kayıyor.



Bölge ve dünya ülkeleri Aral Gölü sorununun etkilerinin en aza indirilmesi ve olumsuz sonuçlarının giderilmesi için ortak tedbirler alması gerektiğinden; Orta Asya ülkelerinde Özbekistan başta olmak üzere, Aral Gölü sorunu sık sık masaya yatırılıyor.



“Hazar`ı Aral`a Birleştirme Projesi” üzerinde çalışılmakta. Bu projeye göre, Ob ırmağının suları Aral`a akıtılarak, Aral Gölü ile Hazar Denizi bir kanalla birleştirilmek istenmektedir.



Uuslararası Aral’ı Kurtarma Fonu (UAKF) İcra Komitesi`nden yapılan açıklamada, Aral Gölü sorununun giderilmesi, bölgenin ekonomik ve sosyal yapısının geliştirilmesi, ekolojik ve çevre sorunlarının çözülmesi amacıyla hazırlanan 2011-2015 Programı kapsamında 10 milyar dolar kaynak kullanılacağı da öngörülmektedir.



*Süleyman MERDANOĞLU, Özbekistan Uluslararası Altın Miras Vakfı Ankara Bölümü Başkanı



Qaynaq: AltinMiras.com

Çölün Mavi Gözü: Aral Gölü from genctema on Vimeo.