Bu yazı şu dergide yayımlanmıştır: “Gazi Türkjiyat Türklük Araştırmaları Dergisi, Güz 2009, sa:5, Ankara 2010, s.373-379″

Özet

Değişen şartlar çerçevesinde bugün Afganistan’da arzu edilen ölçüde olmasa da Türkmence yazılı eserler yayımlanmaktadır. Afganistan’da konuşulmakta olan Dari, Tacikçe vb. diğer dillerde olduğu gibi Türkmence için de Arap menşeli alfabe kullanılmaktadır. Bu alfabe Türkmencenin genel özelliklerini yansıtmakla birlikte, bazı yönlerden eksiklik ve tutarsızlıklar göstermektedir. Bunların en başında, Oğuz grubu lehçelerini ayrıştıran ölçütlerden biri olan q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) yazımı gelmektedir. Bu çalışmada bu mesele üzerinde yoğunlaşmak suretiyle durum tespitine gidilmiştir.

Anahtar kelimeler

Sedalılaşma, q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ), Afganistan Türkmencesi, Türkmen yazı diline geçiş, yazım



THE MATTER OF Q-(ﻕ) Ġ-(ﻍ) ORTHOGRAPHY İN AFGHANİSTAN TURKOMAN LANGUAGE



Abstract

Turkoman literature is being puplished in Afghanistan under the constand changing conditions even if they were not acceptable. Arab albhabet has been used in Turkoman language in Afghanistan as well as Dari, Tajik and the others available.

The Arabic alphabet has characterized Turkoman language in general but still it has unsatisfied and unsuitabel sides. One of the top difference shows itself at “q” that shows itselfs at the differantation of Oguz group. İn this academic paper the issues accumulated over the said topic.

.

Keyword

Sonarisation, q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ), Afghanistani Turkoman, transition Turkoman, orthography



Giriş

Türkmence, Türkmenistan ve İran’dan sonra en çok Afganistan’da varlığını sürdürmektedir. Afganistan’da Türkmencenin de kısmi resmiyet kazanması sonucu, bu bölgede son yıllarda Türkmence yayımlanan eserlerin sayısında artış gözlemlenmektedir. Ancak başta maddi imkânsızlık olmak üzere değişik sebeplerden dolayı Türkmence yayımlanmış eserlerin sayısı fazla değildir. Bu eserlerde kullanılan alfabe esas itibariyle Türkmen söyleyiş özelliklerini yansıtmakla birlikte, bazen bu yansıtmada yeterince birebirlik bulunmamaktadır. Afganistan Türkmenlerinden ve onların dillerinden bahseden bazı kaynaklar (Doerfer 1989, Jarring 1943, Behmen 2001, Sahatova 2007 vb.) olsa da, bu kaynaklarda Afganistan Türkmencesinin alfabesinin özelliklerinden ve yazımından bahsedilmemiştir. Daha önce Afganistan Türkmencesi ile yayımlanmış yayınların üzerine sunulmuş olan bir çalışmamızın “Farklı yazımlı Türkçe kelimeler” bölümünde ġal-~qal-, ġanat~qanat örneklerini vererek q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) yazımına da dikkat çekmiştik (Öztürk 2008). Burada farklı yazımlı Türkçe kelimeler içerisinde en belirgin özellik olan q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) yazımı ele alınmıştır.



Yöntem

Bu çalışmada, Afganistan Türkmencesi ile en çok eseri yayımlanmış olan kişilerin başında gelen Abdülkerim Behmen’in “Bağbostan, Yürek Derdi, İl Dostı Dostum, Ene Mehri, Şiir Türkmen Dilinde, Tört Gül, Kurban Serdar” adlı şiir kitapları q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) yazımı açısından taranmıştır. Bunlardan elde edilen sonuçlar Behmen’in el yazısı ile bize gönderdiği yayımlanmamış “Uçkun” adlı 62 sayfalık şiir kitabındaki yazım ile de karşılaştırılmıştır.

Tasnif edilen örnekler “Türkmence-Türkçe Sözlük” (=TS) ve “Türkmen Dilining Sözlügi”ndeki (=TDS) şekiller ile karşılaştırılmıştır. Yazımdaki yazılışların ses değeri Behmen’in hemşehrisi Andhoylu Kasım İbadi’ye telaffuz ettirilerek kontrol edilmiştir.



İnceleme

Kelime başında q-(ﻖ)>ġ-(ﻍ) sedalılaşması lehçe tasnif çalışmalarında bir ölçüt olarak kullanılmıştır. “Oğuz grubu”, “güney-batı grubu”, “dağlı grubu” ve “ol- grubu” gibi değişik adlarla adlandırılan lehçe grubu, bu ölçüt uygulanmak suretiyle kendi içinde alt gruplara (1.qāl- alt grubu, 2. ġāl- alt grubu, 3. ġal- alt grubu, 4. ķal- alt grubu) ayrıştırılmıştır. Bu tasnifte Türkmence ġāl- alt grubuna dâhil edilmiştir. (Tekin 2005, 385).

Türkmenistan Türkmencesinde genel geçer bir özellik olarak görülen ġ-‘nın yazıma yansıtılması, Afganistan Türkmencesi metinlerinde farklılık gösterir. Afganistan Türkmencesi ile yazılan metinlerde Arapça veya Farsça asıllı kelimeler, alıntılandığı dildeki yazımına uygun olarak q- (ﻖ) ile yazılmaktadır:

qadim Ş 20, qadr T 10, qafiye Ş 9, qahr YD 59, qalb Ş 40, qal’e YD 13, qalem U 30, qanaat B 72, qanun YD 16, qasd T 31, qatl YD 59, qayyum YD 3, qazı YD 16, qısmet YD 20, qıyamet Ş 40, qıymet YD 29, 115, qudret Ş 3, qurban B 88 vb.

Türkçe asıllı kelimelerin yazımında ise bir karışıklık göze çarpar. Taradığımız metinlerde sadece q-(ﻖ) veya sadece ġ-(ﻍ) başlayan örneklerin yanı sıra, bir kelimenin aynı metinde hem q- hem de ġ- yazılmış örneklerine rastlamaktayız. Tespit edilen 140 örnekten sadece ġ- ile yazılı 64 örnek, sadece q- ile yazılı 35 örnek varken; hem ġ- ile hem de q- ile yazılı 41 örnek bulunmaktadır.

ġ- (ﻍ)

Metinlerde tespit edebildiğimiz ġ- ile yazılan örnekler şunlardır:



ġamaşdır-

ġamçıla-

ġan

ġancar-

ġapı

ġarı

ġaşı-

ġatıl-

ġatna-

ġatnaşıq

ġavın

ġayçı

ġayġır-

ġayna-

ġayta

ġaytar-

ġaz-

ġazan

ġazan-

ġıl

ġılıq

ġır-

ġırqımla-

ġısġa

ġısġanç

ġısıl-

ġısım

ġıyna-

ġıynaq

ġızıq-

ġoç

ġolca ġolca

ġolda-

ġon-

ġongşı

ġopar-

ġorcan-

ġoşanç

ġoşġı

ġozġa-

ġozġal-

ġozġan-

ġozġar

ġucaqla-

ġum

ġumursi

ġuranç

ġural-

ġuralış

ġurçaq

ġurı-

ġurış

ġurran

ġurşa-

ġurşan-

ġurt

ġutıl-

ġuvan-

ġuvanç

ġuvı

ġuvış-

ġuvşır-

ġuyıl-

ġuzı



Bu kelimeler Türkmenistan Türkmencesinde de genellikle bulunmaktadır. Yukarıdaki örneklerden kısmen koyu yazılanlar Türkmence Sözlükte bulunmayan şekillerdir. Türkmence Sözlükte “ġıyna-“ kelimesi de diğer kelimelerden farklı olarak “kınal-“ şekliyle vardır (TS 406). “ġıynaq” kelimesinin ise ne ġ-‘lı ne de q-‘lı şekillerine rastlanmıştır.

q- (ﻖ)

Taradığımız metinlerde sadece q- ile yazılmış olan kelimeler 35 tanedir. Bu kelimelerin 22 tanesi Türkmence Sözlükte ġ- ile karşılığı bulunmaktadır. Hem Türkmence Sözlükte hem de metinlerde q- ile yazılan örnekler şunlardır:

qaq qaq- quv- quvla-

Türkmence Sözlükten farklı olarak metinlerde q-‘lı yazılan ve q-‘lı telaffuz edilen örnekler şunlardır:

qaçan qaçana qaçanaça qalqan- qoruq

qança qaysı Qıpçaq qır



Ölçünlü Türkmencede bu örneklerden “qança”, “Qıpçaq” ve “qoruq” kelimeleri görülmez. “qaçan” kelimesi “haçan” şeklinde, “qır” kelimesi ise “ġır” şeklindedir. (TDS 226). Metinlerde tespit edebildiğimiz q- (ﻖ) ile yazılan örnekler şunlardır:



qabaq

qaçan

qaçana

qaçanaça

qaq

qaq-

qalqan

qança

qaran-

qaraşış

qarat-

qarındaş

qayrama-

qaysı

qıyġır-

qıyġırdır-

Qıpçaq

qır

Qırġız

qıra

qırmızı

qışlaq

qıyn

qızart-

qızıq

qızıqdır-

qolay

qorq-

qorqaq

qorqı

qorqış

qoruq

qoşa

quv-

quvla-



q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ)

Metinlerde hem q-‘lı hem de ġ-‘lı örneklerine rastladığımız 41 örnekten 40 tanesi Türkmence Sözlükte sedalı şekli (ġ-) ile geçmektedir. Sadece “qıynçılıq” örneği “qınçılıq” (КЫНЧЫЛЫК) şekliyle (TDS 406) sedasız (q-) olarak görülür. Bu ikili yazılış örneklerinden “qaç-, qara, qara-, qaranġqı, qardaş, qarrı-, qatı, qılıç, qış, qıynçılıq, qızıl, qol, qolda-, qur-“ kelimeleri çoğunlukla q- (ﻖ) ile yazılmıştır. “ġayġı, ġayt-, ġıyz, ġoy-, ġucaq, ġulaq, ġurşa-, ġuş” kelimeleri ise çoğunlukla ġ- (ﻍ) ile yazılmıştır. Kalan 19 kelimede q- veya ġ- kullanılışında bir üstünlük gözlemlenmemiştir. Çünkü bu kelime örnekleri metinlerde üstünlüğü yansıtacak ölçüde geçmemiştir.

Eserlerini taradığımız Behmen ile aynı Türkmen boyundan olan hemşerisi Andhoylu Kasım İbadi, bu ikili yazılış örneği kelimelerden “qılıç” ve “qoşun” örneklerini (q-) sedasız, diğerlerini ise (ġ-) sedalı telaffuz etmiştir. Metinlerde geçen hem q-‘lı hem de ġ-‘lı örnekler şunlardır:



ġabart-qabart-

ġaç-qaç-

ġal-qal-

ġaldır-qaldır-

ġanatqanat

ġapanqapan

ġarqar

ġaraqara

ġara-qara-

ġarangqıqarangqı

ġardaşqardaş

ġarġaqarġa

ġarınqarın

ġarrı-qarrı-

ġarşıqarşı

ġaşqaş

ġatqat

ġatıqatı

ġayġıqayġı

ġayt-qayt-

ġılıçqılıç

ġışqış

ġıynçılıqqıynçılıq

ġıyzqıyz

ġızġınqızġın

ġızılqızıl

ġolqol

ġolda-qolda-

ġorı-qorı-

ġoşarqoşar

ġoşınqoşun

ġoy-qoy-

ġoyıl-qoyıl-

ġoyunqoyun

ġucaqqucaq

ġulqul

ġulaqqulaq

ġullıqqullıq

ġur-qur-

ġurşa-qurşa-

ġuşquş

ġutar-qutar-



Sonuç

Afganistan Türkmencesinde Arapça ve Farsça alıntı kelimelerin başındaki q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) ünsüzü sedasızlık durumunu yansıtmaz. Bunun başlıca sebebi; Afganistan’da kullanılan alfabenin Arap menşeli alfabe olması ve ülkede yaşayan diğer halkların da Arapça ve Farsça kelimeleri orijinal yazımlarına bağlı yazmalarıdır. Türkmencede bu anlayışa bağlı olarak ġ-‘lı telaffuz edilen birçok alıntı kelime asli yazımına bağlı olarak q- ile yazılmaktadır: qalem (ﻗﻟﻡ), qurban ( ﻗﺮﺑﺎﻦ) vb. Ayrıca bu coğrafyada son zamanlara kadar Çağatay yazım geleneğine uygun olarak eserler verilmiş ve yine bu geleneğe bağlı klasik Türkmen yazar ve şairleri q-(ﻖ)’lı yazıma uymuşlardır.

Tespit edilen Türkçe kökenli 140 kelimenin 64’ü (%45,71) sadece ġ-(ﻍ) ile, 41’i (%29,21) hem ġ-(ﻍ) ile hem de q-(ﻖ) ile, 35’i (%25) ise sadece q-(ﻖ) ile yazılmıştır. Bu kelimelerin sadece 15 tanesi (%10,1) q-(ﻖ) ile yazılıp q- ile telaffuz edilmektedir. Başka söyleyişle Türkçe asıllı kelimelerin %90’ı ġ-(ﻍ) ile telaffuz edildiği hâlde, bunların yazıma doğrudan yansıtılması %45,71’dir. q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) ikili yazımını da buna dâhil etsek bile, bu oran ancak %75’e yaklaşmaktadır.

Afganistan Türkmencesi ile yazılmış eserlerde q-(ﻖ)~ġ-(ﻍ) yazımı söyleyişi yansıtmaktan uzaktır. Q- ile yazılıp telaffuz edilen 15 kelimenin 11 tanesi (%7,8) de ölçünlü Türkmenceden sedasızlık yönünde sapmayı göstermektedir.

Arka damak ünsüzü q-(ﻖ) genellikle sedalı telaffuz edildiği hâlde bu durum [q-(ﻖ)>ġ-(ﻍ)] -yukarıdaki kıyaslamalardan da anlaşılacağı üzere- yazıma tam olarak yansıtılmamaktadır. Ancak ön damak ünsüzünün k->g- ( ک > گ) sedalı şeklinde ise böyle bir karışıklık yaşanmamaktadır. Aşağıda verilen dörtlükte durum yansıtılmıştır:



“Boyalan däl ellerim qızıl ġana

Yeten däldir taqsim hiçbir insana

Tikilän däl gişi malına gözlerim

Qana‘atda süyänibän Rahmana “ T 10



Yard.Doç.Dr. Rıdvan Öztürk



Kaynakça

Taranan Kaynaklar:

B: Behmen, Abdülkerim, Bağbostan, HŞ 1380/M 2001, 102 s.

EM: Behmen, Abdülkerim, Ene Mehri, Kabil, HŞ 1381/M 2002, 34s.

KS: Behmen, Abdülkerim, Kurban Serdar, HŞ 1382/M 2003, 25 s.

Ş. Behmen, Abdülkerim, Şiir Türkmen Dilinde, HŞ 1380/M 2001, 47 s.

T: Behmen, Abdülkerim, Tört Gül, HŞ 1383/M 2004, 45 s.

U: Behmen, Abdülkerim, Uçkun (elyazısı), Andhoy, 2008, 62 s.

YD: Behmen, Abdülkerim, Yürek Derdi, HŞ 1383/M 2004, 135 s.

Kaynak Şahıslar

Abdülkerim Behmen, 78 yaşında, Andhoylu, yazar, şair, emekli öğretmen (Şiirlerini okuduğu ve kendisini tanıttığı bir kamera kaydı)

Kasım İbadi, Andhoylu, 24 yaşında, SÜ İlahiyat Fakültesinde yüksek lisans öğrencisi.

Yararlanılan Kaynaklar

Behmen 2001: Behmen, Abdülkerim, Türkmen Görnişi Tarih ve Nejadda,

Doerfer 1989: Doerfer, Gerhard- Hesche, Wolfram, Südoghussiche Materialen aus Afghanistan und İran, Wiesbaden-Harrassowitz.

Jarring 1943: Jarring, Gunnar, Bugünkü Afganistanda Türk Cemaatleri Hakkında (Çev. A. Münir Haymanalı Yaylalıgil), Ahmet İhsan Matbaası.

Öztürk 2008: Öztürk, Rıdvan “Afganistan Türkmencesiyle Yayımlanmış Yayınların Yazım Özellikleri”,VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 20-25 Ekim 2008 Ankara.

Sahatova 2007: Sahatova, Gülschen “Turkmen Language-Arabic script: On Turkmen in Afghanistan”, Turkic Language 11-1, 138-146.

TDS: Türkmen Dilining Sözlügi, (Haz: M. Hamzayev, S. Altayev, G. Atayev, G. Açılova, V. Mesgudova, A. Meredgeldiyev), Aşgabat 1962, 867 s.

Tekin: Tekin, Talat “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”, Talat Tekin Makaleler 3, Çağdaş Türk Dilleri, (Haz: E. Yılmaz, N. Demir); Ankara 2005, s. 361–386.

TS: Türkmence-Türkçe Sözlük, (Haz: T Tekin, M. Ölmez, E. Ceylan, Z. Ölmez, S. Eker), Ankara 1995.