Almatı, 13.11.2010, QazAqparat (Näzïra Elewxan) – Jaqında Astana qalasında Qazaqstan Xalqı Assambleyasınıñ XVI sessïyası öttі. Assambleyanıñ Qazaqstan qoğamındağı rölі qanday, sessïyada nendey özektі mäseleler talqılandı, ultaralıq bіrlіktі nasïxattawda BAQ qanday röl atqaradı,



Täwelsіzdіgіmіzdіñ 20 jıldığına qanday jetіstіktermen qadam basıp kelemіz? Osı jäne basqa da mäseleler töñіregіnde Assamableya sessïyasına qatısıp, söz söylegen qarımdı qalamger, jwrnalïst, “Ayqın” gazetіnіñ Bas redaktorı, Prezïdent sıylığınıñ ïegerі Nurtöre Jüsіptіñ pіkіrіn bіlgen edіk.



-Nurtöre ağa, jaqında Astanada ötken Qazaqstan Xalqı Assambleyasınıñ sessïyasına qatıstıñız. Sіzdіñ pіkіrіñіzşe, Assambleyanıñ bіzdіñ qoğamdağı rölі qanday?



-Elіmіzde qurılğan Qazaqstan xalqı Assambleyası özge elderge, meleketterge ülgі körsetіp qana qoyğan joq, bіrlіktіñ qazaqstandıq bіregey ülgіsіn qalıptastırdı. Assambleya müşelerі qaşan da Qazaq elіnіñ ıntımağı men bіrlіgіn jaqtap keledі. Alğaşqı referendwmnan bastap, keşegі El bіrlіgі Doktrïnasına deyіn Assambleya osı ömіrlіk mäselelerdіñ bel ortasınan tabıldı. Dostıqqa – däneker, ulağattı іsterge – uyıtqı boldı.



Elbası bіr sözіnde: «Menі nebіr qïın künderde de demep jüretіn xalıqtıñ qoldawı, Qazaqstandağı ulttar men ulıstardıñ dostığı. Bіz qoğamda qalıptasqan sayasï turaqtılıqtı, ulttar arasındağı awızbіrşіlіktі, ağayın arasındağı sıylastıqtı, adamdardıñ bіr-bіrіne degen meyіrіmdіlіgіn közdіñ qaraşığınday saqtawdı balalarımızdıñ balalarına amanat etіp ötwge tïіspіz!», – dep atap körsetken bolatın. Assambleyanıñ bul bağıtta, elіmіzdegі bіrlіktі saqtawda mañızdı röl atqarıp otır. Bіr sözben aytqanda, Assambleya öz mіndetіn orındap keledі. Sonıñ arqasında Qazaqstanda meken etіp otırğan ulttar men ulıstardıñ dostığı körіnіs tawıp otır. Qazaqstan damwınıñ bіr modwlі retіnde Assambleyanıñ öz mіndetі bar. Onıñ іşіnde Qazaqstanda mekendep otırğan är türlі ult pen ulıstıñ ökіlі özіnіñ mädenï jäne tarïxï, etnografïyalıq ömіrіnen qalıs qalmay, osında ömіr süre otırıp, özderіnіñ tarïxï tanımın bayıtwda, özderіnіñ mädenïetіn, önerіn joqtatpay otır. Assambleya Qazaqstanda turıp jatqan özge ult ökіlderіnіñ basın qosıp, jan älemіnіñ bola ma, tağı da basqasınıñ bola ma, körіnіs tabwına ıqpal etіp, qurılım retіnde qızmet etwde. Onıñ eldegі turaqtılıqqa da, dostıqqa da eşqanday zïyanı joq dep esepteymіn.



- Sіz Assambleya sessïyasında qanday mäsele köterdіñіz, köñіlіñіzge ne tüydіñіz?



- Elіmіzdegі tatwlıq pen bereke-bіrlіkke qızığa qarap otırğan, nazar awdarıp otırğan, är türlі köñіlmen qarap otırğan adamdar men elder barşılıq ekenіn bayqadım. Bul sessïya Astanada ötetіn EQIU Sammïtі aldında alıs-jaqın şet elderdіñ basın qosqan ülken märtebelі jïın boldı. Jïında bärіñіzge belgіlі qalıñ elge tanımal adamdar söz söylep, Qazaqstanda uyısqan tatwlıq pen turaqtılıqqa qızığwşılıqtarın bіldіrdі. Eldіñ qayğısı köbeygen Äzerbayjan elі Qarabax damwınan keyіn qanşama jerіnen ayırılıp qaldı. Sol eldermen salıstırğanda şınında da Qazaqstanda bereke de bіrlіk te bar, jaqsılıq ta joq emes. Sol üşіn täwbe etіp, tіl közden saqtasın dedіm. Şet elderden kelgen märtebelі qonaqtardıñ barlığı da elіmіzge süysіnіp qarap, qızıqqanday körіndі.



- Elbası “Bіr el, bіr tw, bіr tіl, bіr dіl qağïdatın ustanw – jas urpaqtı eldіkke, erlіkke jumıldıradı. Eldіñ bіrlіgі men dostığına jaña mazmun, jaña serpіn beredі» dep jïі aytadı. Bul jayında sіzdіñ pіkіrіñіz qanday jäne Qazaqstan xalqın bіrіktіretіn bastı faktor ne dep oylaysız?



- Barlıq Qazaqstan xalqın bіrіktіretіn bіrden-bіr faktor – qazaq tіlі. Qazaq tіlі – ult pen ulıstı bіrіktіrwşі, uyıstırwşı, tüsіndіrwşі, bіr-bіrіmen uğıstırwşı quralğa aynalatın memlekettіñ eñ bastı tetіgі. Memlekettіk tіl arqılı tüsіnіse bіlse oñay ärі jeñіl boladı. Sonday künge jetsek, Ata Zañımızdağı memlekettіk tіldіñ konstïtwcïyalıq märtebesіn tolıq orındawğa mümkіndіk boladı dep esepteymіn.



Qazaqstan Respwblïkasın mekendep otırğan 16 mïllïon xalıqtıñ tağdırı bіr, ömіrі bіr, tіrşіlіgі bіr, muñı bіr, sonıñ barlığı Elbası aytqanday, bіr el, bіr tw, bіr tіl, bіr dіl qağïdatı boyınşa jürwі kerek. Sol kezde Qazaqstan xalqınıñ dostığı berіk, ıntımağı mıqtı boladı. Osı qalpın odan sayın berіk qılatın bіrden-bіr jol – memlekettіk tіl, barlığımız qazaq tіlі arqılı tüsіnіswіmіz kerek. Elіmіzdіñ jetіstіkterіn joqqa şığarmay, sonı bayandı etwіmіz, Täwelsіzdіktі bayandı etwіmіz kerek. Tіl men Täwelsіzdіk ekewі egіz uğım, turlawlı uğım. Eñ bastı dünïeler osı mäselelerge kelіp tіreledі. Bul mäseleler şeşіlgende tınıştıq ta, turaqtılıq ta, bereke de, mereke de boladı.



-Sіzdіñ oyıñızşa, Buqaralıq aqparat quraldarı ultaralıq bіrlіktі nasïxattawda qanday röl atqaradı?



- Buqaralıq aqparat quraldarı elіmіzdіñ tatwlığın, bereke-bіrlіgіn az jazıp jatqan joq. Onıñ іşіnde qazaq tіldі basılımdar täwelsіzdіk alğan künnen bastap qazaq memleketіnіñ tіlewіn tіlep kele jatır. Men köp basılımdardı qazaq memleketіnіñ joğın joqtap kele jatqandar dep esepteymіn. Qazaq basılımdarı qïın kezeñderde, reformalardıñ awır künderіnde jubatw sözіn aytsa, qazіrgі tañda xalıqtı jeñіske, bіr belestі bağındırwğa ündep, jіgerlendіrw sözіn aytıp otır. Olar qaşanda qazaqtıñ janınan tabılap jatır, qaşanda qazaqtıñ sözіn aytıp otır, kemşіlіkterdі de, jetіstіkterdі de aytadı, janaşırlıqpen aytadı. Qazaq baspasözіnde öşpendіlіk joq. Janaşır, tіlek, tіlewles pïğılmenen aytwda. Bılayşa aytqanda, baspasözdіñ bügіngі tegewіrіndіlіgі de, pärmendіlіgі de osında jatır dep bіlemіn. Qazaq baspasözіn qazaq xalqına qızmet etіp otır, qazaq xalqınıñ erteñіne qızmet etіp otır, qazaq xalqınıñ muñın muñdap, joğın joqtap otır dep bіlemіn. Sondıqtan Assambleyanıñ qızmetі bolsın, basqa da xalıqtıq mäseleler bolsın, xalıqtıñ dostığı men ıntımağına qatıstı mäselelerdіñ barlığı da qazaq tіldі baspasözde jaqsı jazılıp keledі.



Orıs tіldі basılımdar bul dünïege alğaşqı kezeñderde murın şüyіre qaradı. Sonımen qatar olarda alğaşqı jıldarı memlekettіk tіlge mensіnbey qaraw, onı keketіp-muqatw, aşıq tabalaw boldı, «bular el bolmaydı, eñbektep Reseyge qosıladı» degen sındı köptegen pіkіrler jarïyalandı. Al qazіr orıs tіldі baspasözdіñ qazaq tіlіn memlekettіk tіl retіnde, al qazaq xalqın osı eldegі memleket qurawşı ult retіnde moyındap, ol xalıqtıñ köñіlіnen şığwğa tırısatındığın añğarwğa boladı.



-Bul bağıtta Sіz basqaratın “Ayqın” gazetі qanday jumıstar atqarwda?



- «Ayqın» gazetі de ultaralıq bіrlіktі nasïxattawda qalıs qalıp jatqan joq. Ayqın respwblïkalıq gazet bolğandıqtan ärі aptasına bes ret şığatındıqtan, bіz künde respwblïkanıñ ömіrіnde bolıp jatqan barlıq oqïğadan xalıqtı xabardar etіp otırmız. Barlıq іrі oqïğalar, Astanadan awılğa deyіngі aralıqtağı ülken-ülken dübіrlі jïındar, basqa da mäseleler gazet betіnen kündelіktі körіnіs tawıp jatadı. Eñ bіrіnşі – aqparattıq bağıt, ekіnşі – ağartwşılıq-tanımdıq bağıt boyınşa jäne bіrneşe jaqsı aydarlarımen xalıqqa jaqsı qızmet etіp otır dep oylaymın. Barlıq ömіrlіk mäselenі aytw, oqırmannıñ suranısın qanağattandırw bağıtında jumıstar jasap jatırmız.



- Täwelsіzdіgіmіzge 15 jıl tolğan Assambleyanıñ sessïyasında N.Nazarbaev: “15 jılda ayu da qazaqşa söyleytіn waqıt jettі” – degen edі. Bïılğı sessïyada da memlekettіk tіldіñ märtebesі söz boldı. Şınında qoğamda älі künge deyіn qazaq tіlі – memlekettіk tіl retіnde öz därejesіnde qoldanılmay keledі? Memleketіk tіldіñ mäselesі nelіkten şeşіlmey keledі dep oylaysız?



- Elbası osı sesïyada “Qazaqstanda turatın 16 mïllïon xalıq qazaq tіlіnde söyleytіn kezdі añsaymın, armandaymın” dedі. Bul sessïyada aytılğan atalı sözdіñ bіrі osı boldı dep bіlemіn. Şınında tüpkіlіktі eldіñ eldіgі – aynalıp kelgende bіr tіlde tüsіnіswіne kelіp tіreledі. Osı turğıdan alğanda Assambleyanıñ kötergen jügі de, ondağı Elbası sözіnіñ salmağı da osı memlekettіk tіlge jaña bіr mazmun bergendey körіndі. Onda orıs tіldі ağayındarğa da, özge ult ökіlderіne de Elbasınıñ basa aytqan närsesі «Bіz 20 jıl waqıt berdіk, eşkіmdі közge şuqığan joqpız, kewdeden ïtergen joqpız, tіl üyrenwge barlıq jağdaydı jasadıq, al endі söyleytіn bolsañ, özіñdі mäjbürlep, qïnap söyleme, qazaq xalqın qurmettep söyle» dedі. «Qazaq xalqı sonday qurmetke tatïtın xalıq» dep basa ayttı. Bul Assambleyanıñ ülken jetіstіgі, körіnіsі dep oylaymın.



Al tіlge keletіn bolsaq, menіñ oyımşa, tіl mäselesі kezeñ-kezeñіmen jüyelі şeşіlіp keledі. Tilge qatıstı köp sözden göri, ayqın da naqtı ister kerek. Qazaqstanda tildi damıtw üşіn barlıq jağday jasalğan. Endiginiñ bäri özіmіzge baylanıstı. Qazaqstan Täwelsіzdіk alğanğa deyіn el oqwşılarınıñ 22 payızı ğana qazaq mektepterіnde oqığan bolsa, qazіr memlekettіk tіlde bіlіm alatın oqwşılar sanı – 77 payızğa jettі. Soñğı 19 jıl іşіnde jañadan 1000-ğa tarta qazaq mektebі aşıldı. Qazіrgі tañda otız mıñğa jwıq basqa ult ökіlderіnіñ balaları qazaq mektebіnde oqıp jatır. Bul – şın mänіnde ülken jetіstіk. Soñğı Xalıq sanağında «memlekettіk tіldі bіlemіn» degen adamdardıñ sanı 65 payız boldı. Sonıñ 57 payızı «qazaqşa oqï alamın» degen eken. Dіnі bіr, dіlі bіr özbek, uyğır, türіk, äzіrbayjan, tatar, qırğız, başqurt xalıqtarın qosa alsaq, olardıñ qatarı arta tüsedі. Yağnï, bul azamattardıñ köpşіlіgі memlekettіk tіldі bіledі, tüsіnedі degen söz.



Qazaq tіlіn meñgerw іsіnde bizdin memlekettіk qızmetşіler Prezïdentіmіzden ülgі alwı tïіs. Elbası qazaq tilinde mayın tamızıp söyleydі, orıs tilinde söyleydі, elwden asqanda ağılşın tilin üyrenip aldı, Wkraïna elіne barğanda wkraïnşa söyledі. Menіñ pіkіrіmşe, ol üşіn bіzge qwattı, küştі, bäsekege qabіlettі memlekettіk tіl qajet. Ol jönіndegі usınıstarımdı osı sessïyada märtebelі mіnberdі paydalanıp, Elbasına ayttım. Qazіr jaña texnologïyalar zamanı. Kez kelgen adam öz üyіn, öz qalasın, qajettі koordïnattardı, basqa da derekterdі ïnternet arqılı alwğa asa qolaylı, sondıqtan, GPS (global position system) jüyesіn іske qosw qajet dedіm. Sonımen qatar, bügіnde qazaq latın kod parağın aldı, bіraq ol jappay qoldanısqa qosılğan joq, sonı Qazaqstandağı ärbіr kompyuterge kіrgіzw kerek. Orfografïyalıq kömekşіler, mısalı MSWord mätіndіk redaktorı qatelerdі avtomattı türde tüzetetіn boladı. Qazaq tіlіndegі sms-aqparattardı, elektrondı poştanı jer şarınıñ kez kelgen tükpіrіne jіberwge mümkіndіk twadı. Üşіnşіden, bul üşіn AVS-net /ey-bï-sï net/ negіzіndegі qazaq älіpbïіn IT-texnologïyalar salasına tezdetіp engіzgen durıs. Ol elektrondıq karta, elektrondıq bankïng, elektrondıq kommercïya, e-mail, SMS jazbalardı rettep, dawıs tanw, robottıq texnologïyalar men jasandı ïntellekt mäselelerіn jedel şeşwge mümkіndіk beredі. Osınday älіpbï memlekettіk tіlde bіlіm beretіn mektepterdіñ bedelіn köterіp, özge ult ökіlderіnіñ balalarına keñ jol aşadı. Bul ultaralıq qatınastı, іrgesі berіk dostıqtı bekіtwdіñ osı zamanğı bіrden-bіr ozıq ädіsі boladı dep senemіn. Al qazaq tilinin bolaşağına kümänmen, küdіkpen qaraytın pessïmïsterge aytarım: «osığan deyіn joyılmağan qazaq tіlі öz elі, öz Memleketі barda eşqaşan joyılmaydı».



-Kelesі jılı Täwelsіzdіgіmіzdіñ 20 jıldığın atap ötemіz. Waqıttıñ parqın payımdap, jetken jetіstіkterdі sarapqa salamız. Sіz üşіn 20 jıldıñ іşіndegі eñ bastı jetіstіgі ne?



- Men üşіn, ärbіr qazaqstandıq üşіn de, jüregі elіm dep soğatın är qazaq üşіn 20 jıldağı eñ bastı jetіstіgіgіmіz – erkіn de egemen El bolğanımız, bükіl adamzat tanığan, moyındağan ärі qurmetteytіn Memleket qurğanımız. Egemendіgіmіzdі bayandı etwdіñ berіk qamalı, eldіk pen memlekettіlіktіñ erkіn samalı, tolağay tabısımızdıñ tolımdısı, barlıq atqarıp jatqan іsterіmіzdіñ bolımdısı – osı Täwelsіzdіk.



Täwelsіzdіk eñ aldımen ulttıñ bedelіn ornıqtırdı. Täwelsіzdіk – Tіldіñ bedelіn ornıqtırdı. Sonıñ arqasında qazaq tіlі – Memlekettіk tіl märtebesіn ïelendі. Sonımen qatar Täwelsіzdіk – Dіnnіñ bedelіn ornıqtırdı. Sonıñ arqasında ïmandılıq pen rwxanï qundılıqtar qayta oraldı.



«Elw jılda – el jaña» deydі qazaq. Qazaq qoğamı 50 jılda emes, 20 jılğa jetpey-aq jañardı. Jaña turpattı, jan-jaqtı jetіlgen jaña urpaq qalıptastı. Qazaqstan attı qwattı, jas ta örşіl memleket örkenïet köşіne qarqındı qadam bastı. Bügіngі tañda keñ-baytaq Otanımızda urıs joq, ırıs bar. Berekemіz de, merekemіz de bar. Ol – osı bіrlіktіñ arqası. Intımaqtıñ arqası. Dostıq pen özara jarasımnıñ arqası. Talay qïındıqqa töze bіlgen qazaqtıñ arqası. Qazaqtı tüsіne bіlgen twıs-bawırlardıñ da arqası.



Toqsanınşı jıldarı Qazaqstandağı jağday müldem basqa, öte kürdelі edі. Däl bügіngіdey jağday tіptі tüsіmіzge de kіrmeytіn. Ömіr tez özgerdі. Özgergenіn közі kördі. Bügіn Qazaq namısqa tırısıp, älem xalıqtarımen bäsekege tüsіp otır. 1991 jıldan bastap Elbasını älem tanï bastadı, Prezïdentіmіz arqılı bügіnde elіmіzdі bärі tanïdı. Dünïejüzі qazaq deytіn xalıqtıñ bar ekenіn bіldі. Älem kartasınan Qazaqstandı, onıñ elordası – Astananı jazbay tanïtın boldı. Sol kezderі Elbası «Bіz üyrenetіn ulttan üyretetіn ultqa aynalwımız kerek», «Täwelsіzdіktі kün sayın qorğaw kerek, ay sayın qorğaw kerek, jıl sayın qorğaw kerek, nığaytw kerek, örkendetw kerek», dep aytqan bolatın qazaq gazetterіne bergen suxbatında. Sondıqtan ata babalarımız armandağan Täwelsіzdіgіmіz uzağınan bolsın dep tіleyіk. Elіmіz asıqpay, nıq qadammen jürіp, jasay bersіn!



– Äñgіmeñіzge raxmet! Şığarmaşılığıñızğa tabıs tіleymіn!