Orta Asya’nın tüm su kaynakları, bölgedeki tüm devletlerce benimsenen “Sirderya ve Amuderya Nehir Su Kaynaklarının Kompleks Kullanım Şeması” çerçevesinde dağılım yapılmıştır.

Çok nüfuslu ülke olarak Özbekistan, Orta Asya’nın tüm nehir su kaynaklarının % 50’sini tüketmektedir. Ülkedeki su kaynaklarının % 85’ten fazlası dışarı bölgelerden (Tacikistan ve Kırgızistan) gelmektedir.

Yerel ve sınır dışı bölgeler göre doğal su kaynakların dağılımı ile ilgili veriler dikkate alınarak, Orta Asya ülkelerince benimsenen planlı su paylaşımı esasındaki devletlerarası ilişkileri karşılıklı anlaşma temelinde paylaşılmalı.

Ancak, özellikle Sirderya ve Amuderya nehirlerin güzergâhında bulunan Orta Asya ülkeleri son on yılda su yetersizlik sorunu ve onun sosyo-ekonomi açısında etkileri ile yüz yüze gelmektedir. Su kaynakların yönetimi ile ilgili çeşitli ve farklı yaklaşımlar sonucunda istikrarlı gelişme engellenerek, ekoloji felaket ve hatta çatışma durumlarına neden olmaktadır.

Sadece Orta Asya bölgeleri için değil tüm Avrasya bölgesi için trajik sonuçlarına neden olan ve gittikçe kurumaya devam eden Aral Gölü’nün kaderi bunun bir örneğidir.

Öncelikle su ve hidroenerji olmak üzeri doğal kaynaklarının akıllıca kullanımı, Orta Asya için en önemli gündem sorunudur.

Orta Asya ülkeleri arasında bölgede sınır ötesi su havzalarının kullanım yaklaşımları ile ilgili ciddi bir şekilde anlaşmazlık mevcut ve bu nedenle bu sorun çok hassas konudur.

Bu durum, su kaynaklarının verimli kullanımı sorununun çözümü için benimsenen eylemlerin uygulamaya konulmasını zorlaştırarak, istikrarlı gelişmeyi engellemekte, ayrıca ekoloji krize ve çatışmalı oluşumlara neden olmaktadır.

Özbekistan, bu tür oluşumlara izin vermemek gerektiğini düşünüyor. Sınır ötesi nehirlerin su kaynaklarının kullanımı, ayrıca hidroenerji yapıtların inşaa edilmesi ile ilgili tüm çözümler, ekolojiye zarar vermemeli ve nehir boyu ülke nüfusunun çıkarları da dikkate alınmalıdır. Günümüzde Amuderya ve Sirderya nehir boyunlarında 7 milyon insan yaşamaktadır.

Bu nehirlerin kaynakları kullanımı, aynı zamanda hidroenerji yapıtların inşa edilmesi ile ilgili tüm kararlar, bu halkların çıkarları gözetilerek, herkes tarafından benimsenen uluslar arası hukuk esasları temelinde verilmelidir.

Orta Asya’daki su sorununda herhangi bir üçüncü tarafın katılımı, bölgedeki ülkeler arasında anlaşmazlığa sürükleyecek oluşumlara başvurmaksızın her bir ülkenin konumu dikkate alınarak, objektif unsurlara dayanmalıdır.

Bu nedenle; Özbekistan, mevcut su sorununun çözümü ikili düzeyde olması gerektiğini düşünmektedir. Tataristan ve Çin Cumhuriyeti arasında olduğu gibi.

Amuderya ve Sirderya nehirleri boyunda yerleşen ülkelerin desteğine yönelik üçüncü ülkenin yaptığı her dikkatsizce yaklaşımı, nehir kaynaklarının kullanımı ile ilgili eylemlerinin haklı göstermeye çalışmaya dönüşebilir ve bu bölgedeki ülkelerin ekoloji, sosyal ve ekonomi kapsamında geri dönüşümsüz zarara uğratacaktır.

Günümüzde bölgedeki büyük hidro enerji kaynakları – Toktogul Hidro elektrik santralı (HES) Kırgızistan’da, Nur ve Kayrakum HES Tacikistan’da. İlk başta sulama amacıyla yapılan söz konusu santraller, sonra enerji üretimi için kullanmaya başlamıştır.

Bunun sonucunda, kış dönemlerinde büyük oranda su bırakılması ile önemli bölgelerin su basması sonucunda yerleşim alanlarının zarar görmesi ve diğer olağan durumların ortaya çıkararak birkaç milуon Amerikan Doları zarar söz konusu olmaktadır.

Yaz dönemlerinde ise, su depolama işlevine geçtiği için tarımsal ürünlerin üretiminde su kaynakların yetersiz kalarak, ekin alanları ve hâsılatın azalmasına neden olmaktadır ve nüfusun yaşam koşulları kötüye doğru gitmektedir.

Böylece, Orta Asya ülkeleri arası hükümetler arası anlaşmaları esasında sınır dışı nehir su kaynakları kullanım temellerinin tek taraflı ihlal, su ve enerji işletmeleri için istenmeyen oluşumların şekillenmesine, ayrıca bölgedeki ülkelerin sosyo-ekonomi gelişmesi ve siyasi istikrarına olumsuz etki göstermektedir.

Günümüzde sınır ötesi nehir güzergâhlarında bulunan ülkeleri – Kırgızistan ve Tacikistan ekolojik sonuçlarına ve anlaşmalara bakılmaksızın komşu devletlere elektrik enerji ihracatında ticari çıkarı elde etmek amacıyla Amuderya, Sirderya ve Zarafşan nehirlerinde yeni HES (Kırgızistan’da Kambarat HES, Tacikistan’da Rogun ve Yavan HES) inşa etme projeleri üzerinde hazırlık çalışmalarını devam etmektedir.

Orta Asya için su kaynakların büyük önemi dikkate alarak, Özbekistan her zaman su kaynakların akıllıca kullanım tarafında olmuştur. Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Karimov, 16 Ağustos 2006’da Bişkek’te düzenlenen ŞİÖ oturumunda yaptığı konuşmasında Özbekistan’ın bu konuyla ilgili konumunu net bir şekilde, şöyle ifade etmiştir:

- Orta Asya bölgesinde ülke sınır dışı nehir su kaynaklarının kullanımı konusu, bölgedeki tüm ülkelerin 50 milyon kişiden fazla olan nüfusun menfaati gözetlenerek çözülmeli;

- Diğer ülke sınırlardan gelen nehirler üzerinde yapılan herhangi bir eylem, mevcut ekoloji ve su dengesine olumsuz etki göstermemeli;

- Su kullanımı ve ekoloji ile ilgili BM Teşkilatı’nın 17 Mart 1992 tarihli “Trans Sınır Su Havzalarının ve Uluslar arası Nehirlerin Korunması ve Kullanımı” ve 21 Mayıs 1997’de BM Genel Assamblesi’nde kabul edilen “Uluslar arası Nehirlerin Kullanım Hakları Hakkında” konvensyonları Orta Asya’da diğer ülke sınırlarından gelip geçen su havzaların ortak kullanım sisteminin oluşumunun temeli olmalı;

- Şeffaf ve ilgili tarafların tam anlamıyla bilgilendirilmesi ilkesinde bağımsız teknik-ekonomi ve ekoloji eksper değerlendirilmesi yapmak koşuluyla HES yapıtların inşa edilmesi dahil olmak üzeri diğer ülke sınırlarından gelip geçen nehir kaynakların kullanımı ile ilgili projelerin hayata geçirebilme hakları saklı kalmalı;

- İnşa edilecek yapıtların, geri dönüşümsüz ekoloji etkilere neden olmayacağına ve işbu nehir güzergâhında bulunan tüm ülkelerin su kullanım dengesini bozmayacağına garanti verilmeli;

-Zarar verildiği durumlarda, işbu zararların giderilmesi ya da azaltılması yönünde gerekli tüm önlemler yapılmalı ve gerektiğinde zararı tazminat etme konusu gündeme gelmeli;

- Diğer ilgili ülkelerin de çıkarlarını engellemeyen karşılık anlayış ve yapısal yaklaşım temelinde projeleri hayata geçirilmeli ve iki önemli koşulu garanti etmeli: birincisiz – nehrin alt düzeyinde bulunan ülkeler için su gelme oranında azalmaya izin verilmemeli; ikincisi – bölgede ekoloji denge bozulmamalı.

Özbekistan, barış ve istikrarı korunması, aynı zamanda Orta Asya’nın güvenliği ve istikrarlı gelişmesini güçlendirilmesi amacıyla bölgede su ve ekoloji dengenin sağlanması konusunda benimsenen tüm tedbirleri uygulamaya devam eder.



*Süleyman MERDANOĞLU (altinmiras-w@tr.net)

Özbekistan Uluslararası Altın Miras Vakfı Türkiye Temsilcisi

KAYNAKLAR:

*T.C.Büyükelçiliği Taşkent Basın Müşavirliği

*Özbekistan Ankara Büyükelçiliği Basın Müşavirliği

*http://www.altinmiras.com

*http://www.turkey.mfa.uz/

*http://tr.wikipedia.org/