Türk dilinin ilk sözlüğünü ve Türk kültürünün ilk ansiklopedisini hazırlayan, 1008’de Kaşgar’da doğduğu belirlenen ve tam adı Mahmud Bin Hüseyin Bin Muhammed olan Kaşgarlı Mahmut’un 1000. doğum yılı nedeniyle, Avrasya Yazarlar Birliği ve UNESCO (BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) 2008’i “Kaşgarlı Mahmut ve Dîvânü Lügâti’t-Türk Yılı” ilan etti…

Kutlamalar kapsamında UNESCO ve Avrasya Yazarlar Birliği, “Kaşgarlı Mahmut 1000 Yaşında” adı altında Türk Dünyasında ve tüm dünyada büyük bilgenin kamuoylarının gündemine gelmesi için etkinlikler düzenlemektedir.

Kaşgar’ın önemli bir bilim ve kültür merkezi olduğu dönemde yetişen Kaşgarlı Mahmut iyi bir eğitim gördü ve dönemin bütün klasik bilimlerini öğrendi. Birçok Türk kentini gezip dolaştı ve Türklerin çeşitli gelenek ve göreneklerini inceledi. Arapça ve Farsçanın yanında Oğuz, Kıpçak, Kençek, Uygur gibi değişik Türkçe ağızları da öğrenerek Türkçenin çok güçlü bir dünya dili olduğunu vurgulamıştır. Sonuçta, bu zengin dilin ilk Türkçe sözlüğü olarak kabul edilen Divanü Lügati’t-Türk 1075-94 yılları arasında kazanılmıştır. Öte yandan, Kaşgarlı Mahmud’un ilk Türkçe dilbilgisi kitabı sayılan Kitabu Cevahiri’n-Nahv Fi Lügat’it-Türkî adlı öteki yapıtı ise bugüne kadar ele geçmemiştir. Bu nedenle, Avrasya Yazarlar Birliği, Kaşgarlı Mahmut’un kayıp eseri olan, Türkçenin ilk gramer kitabını bulana, 1000. yıl dolayısıyla 1000 Cumhuriyet altını ödül koydu.

Avrasya Yazarlar Birliği Başkanı Yrd. Doç. Dr. Yakup Deliömeroğlu’nun açıkladığı gibi, “Kaşgarlı Mahmut’un eserinin öncelikle yüksek bir dil bilinciyle hazırlanmış olması, Türkçenin gelişimi açısından, tarihten günümüze devam eden duruşu temsil etmesi bakımından önemlidir. ”

Türk Dil Kurumu Başkanı Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın, Kaşgarlı Mahmud’un yapıtı ‘Divan-ı Lügati’t Türk’ üzerine bir araştırmasını kitaplaştırmış. Türk kültürünün ilk sözlüğünün pek çok yönlerini aydınlatacak olan bu çalışmanın bir bulgusu Divan-ı Lügati’t Türk’te ‘ütüg’ sözcüğünün geçmiş olması nedeniyle, Türklerde giysilerini ütüleme geleneğinin 1000 yıl önceden var olduğunun ortaya çıkmasıdır. Profesör Akalın, adı geçen sözlükte yaklaşık 8,500 sözcük bulunduğunu ve ‘tepüg’ kelimesinin de 1000 yıl öncesinde Türklerin keçi kılıyla kaplı bir metali futboldaki gibi tepikleyerek oynadıklarını ortaya çıkarmış oldu. Akalın ayrıca harita çizimlerinin ilginçliğine de parmak basarak ilk kez bir Japonya haritasının 1000 yıl önce Türkler tarafından çizilmiş olduğunu belirtti…

Anılan Bölge, Türklerin Anadolu’ya göçlerinde önemli bir görev yerine getirmiştir. Uygur ve Karahanlı devletleri Türklerin göçebe yaşamlarını rahatça sürdürmelerinde, bilim adamlarının korunup bilimsel çalışmalar yapmasında ve İslamiyetin yayılmasında önemli görevler üstlenmişlerdir. Kaşgar, eski ‘İpek Yolu’nun üzerinde olması nedeniyle Doğu Türkistanlı tüccarların Batı ülkeleriyle yaptıkları ticarette önemli bir görev yapmıştır.

Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) örgütünün ‘Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi’ TÜRKSOY’un ‘KAŞGAR’ başlıklı ve ‘Doğumunun 1000. Yılında Kaşgarlı Mahmut’ alt başlıklı 2008/2 tarih ve 27 numaralı sayısında şu bilgilere de yer verilmiş:

“Türk tarihini değerlendirirken onu hem zaman hem de coğrafya bakımından diğer toplulukların tarihinden ayıran şu noktalar önemlidir: Türkler dağınık şekilde yaşadıkları ve birbirlerinden farklı gelişme yolları takip ettikleri için onların tarihî seyrini bir bütün hâlinde değerlendirmek kolay değildir. Diğer milletlerin aksine Türkler, asırlarca yeni coğrafyalar, yeni yurtlar arayarak medeniyetlerini değişik bölgelerde oluşturmuşlardır. Türk tarihi denilince, belirli bir topluluğun belirli bir bölgedeki tarihi değil, Türk adını taşıyan ve özel adlarla anılan Türk zümrelerinin çeşitli bölgelerde ortaya koyduğu tarihlerin bütünü anlaşılmaktadır.”

*****

Kaşgarlı Mahmut döneminin bir başka Türk bilgini de Balasagunlu Yusuf (Ulu Danışman anlamına gelen) Has Hacib’in yazdığı Kutadgu Bilig (M.S. 1069) hâlâ İslamî Türk Edebiyatı’ nın ilk yazılı eserlerinden en önemlisi sayılır. (Kitâbü’s-Seade=Mutluluk Kitabı) Kutadgu Bilig de Karahanlılar zamanında Kaşgar’da yazılmış mesnevi şeklinde manzum bir eserdir.

İngilizceye de çevrilen bu eser bir bakıma Orhun tabletlerini tefsir eder, açıklar, yeniden anlatır. Kaşgarlı olmadığı halde, Yusuf Has, Karahanlı devletinin bilim adamlarına ve bilimsel çalışmalara önem vermesinin yarattığı uygun ortam sebebiyle kitabını orada yazdı. Urducayla yazılmış bazı tıpkıbasımları (nüshaları) olsa da, İslamî Arap medeniyetinin etkisi nedeniyle 654,000 beyitli kitap Arap harfleriyle, Arap aruz vezniyle yazılmıştır.

Yazar, hayatı din ve ahretle ilgili yönüyle birlikte, yaşamaya, iyiliğe ve bağışlamaya yönelik övgü ve yüreklendirmeleri konu etmiş. Nesir (düz yazı) hâlinde bir önsöz ile giriş yapılan bölümde, “Allah Teâlâ’nın kitabına hamd, Rasulullah’a da salat-ü selam getirmektedir.”

Orhun yazıtları tabletlerinde (M. S. 732) görülen uyarıcı öğütleri anımsatan öğütlere Kutadgu Bilig’te de rastlanmakta. Orhun tabletleri ve Kutadgu Bilig geniş çapta Avrupa’da ve Asya’da değişik dillerde yayımlanıp okunmuş. Örneğin, aşağıdaki metin, Orhun yazıtlarının bir bölümünü oluşturan ve erken 8. yüzyıl Kültigin dönemi cenaze törenlerini andıran anıtlardan alınmıştır ve o dönemin daha başka olaylarının birer belirtisi/dökümü olarak kabul edilmektedir.

“Kağan sıfatlı Türk hükümdarlar Türk halkını doğuda Kinghan dağlarından batıda Demir Geçit diye anılan bölge arasına yerleştirdiler. Türk kağanlar anılan bölgede Göktürkleri yönettiler. Bu hükümdarlar akıllı ve yürekli kağanlardı. Kağanların buyruğu altındaki yüksek dereceli yöneticiler de öyle cesur ve kavrayışları keskin yiğitlerdi...”

Kaynak: Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington, 1968, s. 263-4

R. Dankoff, Wisdom of Royal Glory: Kutadgu Bilig, Chicago, 1983, s. 48

TÜRKSOY, 2008/2 tarih ve 27 numaralı Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi