Tataristan

Vikipedi, özgür ansiklopedi



Bu madde Rusya'ya bağlı bir cumhuriyet hakkındadır. SSCB'ye bağlı özerk cumhuriyet için Tataristan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti sayfasına bakınız.

Bu madde Halen var olan bir devlet hakkındadır. Eski bir devlet için Tataristan (1990-1994) sayfasına bakınız.

Tataristan Cumhuriyeti

Респу́блика Татарста́н

Tatarstan Cömhüriyäte — Татарстан Җөмһүрияте

Bayrak Arma

Bayrak Arma

Milli Marş: Tataristan Cumhuriyeti Millî Marşı

Konum

Tataristan Cumhuriyeti

Tataristan

Yönetim

Ülke: Rusya

Federal Bölge: Volga Federal Bölgesi

Ekonomik Bölge: Volga Ekonomik Bölgesi

Başkent: Kazan

Cumhurbaşkanı: Rustam Minnikhanov

Yasama organı: Tataristan Cumhuriyeti Devlet Şûrası

Anayasa: Tataristan Anayasası

Genel bilgiler

Yüzölçüm: [1] 67.836 km² (26.192 sq mi)

Nüfus: 3.779.265 (10/2002)[2]

- Şehir nüfusu: 2.790.661

- Köy nüfusu: 988.604

- Yoğunluk: 56 /km² (144 /sq mi)

Diğer bilgiler

Dili: Tatarca, Rusça

Kuruluş tarihi: 30 Ağustos 1990[3]

Kodu: 90

ISO 3166-2:RU: RU-TA

Tatar03.png

Tataristan Cumhuriyeti (Tatarca: Tatarstan Cömhüriyäte; Rusça: Респу́блика Татарста́н), 30 Ağustos 1990 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiştir. Ancak, bağımsızlığı Rusya tarafından kabul edilmeyen Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir Türk cumhuriyetidir. 3.780.000 nüfusu olan petrol ve maden zengini bir devlettir.



6. yüzyılda Hazar Türkleri tarafından kurulmuş Hazar İmparatorluğu'nun yıkılmasıyla batıya ve kuzeye göç eden Kıpçak boyuna dahil bir Türk kavmi olan Bulgarlar Kağan Asparuk komutasında batıya giderek bugünkü Bulgaristan'ın temelini atarak Tuna Nehri havzasında Birinci Bulgar İmparatorluğu'nu, kuzeye giden Bulgarlar ise Volga Bulgarya devletini kurmuşlardır. Bu iki devleti kuran Türklerin ataları bugünkü Tatarlar ve Çuvaşlar sayılmaktadır. Tataristan bölgesi 1922 yılına kadar Bulgaristan olarak anılmaktaydı.



İçindekiler [gizle]

1 Tataristan Adı

1.1 Etimoloji

2 Konum

3 Tarih

3.1 Eski Tarih

3.2 Altın Orda ve Hanlıklar

3.3 Aydınlanma Yılları

3.4 1917 İhtilali

3.5 Bugünkü Tataristan

4 Coğrafya

4.1 Zaman Dilimi

4.2 Nehirler

4.3 Göller

4.4 Tepeler

4.5 Doğal Kaynaklar

4.6 İklim

5 İdari Birimler

5.1 Şehirler

6 Demografi

7 Etnik Gruplar

7.1 Milletler

7.2 Tatarlar

7.3 Dinler

7.4 Diller

8 Eğitim

9 Siyasî Yapı

9.1 Cumhurbaşkanlığı

9.2 Meclis

9.3 Siyasî Statü

10 Kültür

11 Ekonomi

12 Ulaşım

13 Resmî Tatiller ve Anma Günleri

14 Kaynakça

15 Dış bağlantılar

Tataristan Adı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan devletinin adına kaynaklık eden “Tatar” adını, tarihte asıl meşhur eden Altın Orda Devleti olmasına rağmen, bu ad, komşuları (bilhassa Ruslar) tarafından ve eski, batılı yazarlar tarafından, bazen Asya’daki bütün Türkleri adlandırmak üzere kullanılmıştır. İşte bu devletin yıkılması ile ortaya çıkan hanlıklar da (Kazan, Kırım, Kasım, Astrahan, Nogay, Sibir hanlıkları) Avrupalılar ve Ruslar tarafından, genellikle Tatar hanlıkları olarak bilinse de, bu bölgedeki Türkler, bu adı, ancak 19. asır sonunda kullanmaya başlamışlardır.[4][5]



Hakas Türkleri de Tatar anlamında kendilerine "Tadar" demektedirler.[kaynak belirtilmeli] Tuva Türkleri arasında soyadı olarak da kullanılan sülale adı Tatar manasında Tadar kullanılmaktadır.



Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Tatar + istan: Tatar “Halk adı”; -stan “Farsça son ek; ülke, bölge” bu ek Türkçeye istan olarak geçmiştir.



Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti, Doğu Avrupa’da, Çulman ile İdil (İtil, Volga) nehrinin birleştiği yerde bulunmaktadır.



Ülke, İdil Nehri (Tatar Türkçesi: İdél) havzasının orta kesiminde yer almaktadır. Moskova'nın yaklaşık 800 kilometre doğusunda, 68 bin kilometrekare büyüklüğünde, İdil ile Çulman nehirlerinin birleştiği noktanın çevresinde yer alır.



Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]



İdil Bulgarlarından kalma küçük minare

Eski Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir Türk boyu olan Bulgarlar, Büyük Bulgarya devletinin parçalanmasıyla MS. 7. asırda (665 yılı ve civarı)[6] bu bölgeye yerleşmeye başladılar. Bölgenin halklarından Fin-Ugorları (Çeremiş, Mordva, Zuryen, Votyak kavimleri vb.) da idarelerine alan Bulgarların bu bölgede Hunlardan, Sabarlardan, Uzlardan ve Hazarlardan da bazı kalıntılar buldukları muhakkaktır.[6] Bulgarlar bölgede dokuzuncu asırda bir devlet kurdular. 922 yılında İslamiyet’i resmen kabul ettiler.[6][7]



Tatarlar, İdil boyunda kurulan Bulgar devletinden başlayarak, Altın Orda ve onun devamı olan hanlıklar içinde, bilhassa Kıpçak Türklerinin karışımı hâlinde teşekkül etmişlerdir.[8]



Altın Orda ve Hanlıklar[değiştir | kaynağı değiştir]



Altın Orda Devleti’ne ait seramik işçiliği örnekleri olan kap kacak

(Devlet Tarih Müzesi, Moskova)

13. yüzyılda Moğol istilasından sonra bölgede Altın Orda Devleti’nin hâkimiyeti kuruldu. On altıncı asrın hemen başında Altın Orda Devleti yıkıldı ve hâkim olduğu bölgelerde Kazan, Kırım, Kasım, Astrahan, Sibir hanlıkları ve bağımsız Nogay Uruğları ortaya çıktı. Uzun mücadelelerden sonra Ruslar, Kazan Hanlığı’nı yıkarak bölgeye hâkim oldular (13 Ekim 1552).[9] 1552 tarihi başta Tatar Türkleri olmak üzere, Kuzey Türkleri için önemli bir tarihtir. Bu tarihten sonra evre evre Rusların doğuya doğru ilerleme hareketleri sistematik bir şekilde devam etmiştir. 1552'de Kazan'ın düşmesiyle başlayan Rus yayılması 1885'te Batı Türkistan'ın işgaliyle tamamlanmıştır.[10]



On sekizinci asırda Müslüman Tatarlar içinden hatırı sayılır bir kesim, Rusların siyasî, iktisadî ve dinî baskıları yüzünden yurtlarını terk ederek bugünkü Başkurdistan'a Urallar’a ve ötesine göç etmek mecburiyetinde kaldı. 1552 yılında Kazan Hanlığı'nın Korkunç İvan tarafından yıkılmasından beri, Tatarların Kazan'a nehir ve ulaşım yollarına yakın yerlere yerleşmeleri yasaklanmıştı. Müslümanlıktan vazgeçmeyen Tatar halkı, köylerde yaşamaya mahkûm edilmişti. Bu dönemde kontroldan uzak olması sebebiyle Tatarlardan bazı gruplar Başkurt ve Mordovların yaşadığı bölgelere yerleştiler. Buralarda gizli mektepler açtılar.[11]





Kazan Hanlığı ve başlıca şehirleri



Kazan’da bulunan Süyembike Kulesi



Tataristan millî kahramanı Kazan hanlarından Süyembike

1774'te çıkan Pugaçev İsyanı sonunda Tatarlar, Ruslardan birtakım dinî ve ticarî serbestlik aldılar. 1789'da yayınlanan bir kararnameyle Orenburg'da müftülük kuruldu ve İslamiyet resmen Ruslar tarafından tanınmış oldu. Bu durum ancak yarım asır sürdü. 1860'lı yıllarda Tatarlar devletin Hristiyanlaştırma ve Ruslaştırma politikalarına ufak çapta isyanlarla cevap verdiler. Bir kısmı da çeşitli bölgelere ve Anadolu'ya göç ettiler. Fakat buna taviz vermediler.



Aydınlanma Yılları[değiştir | kaynağı değiştir]



İlahiyat âlimi, tarihçi Şehabeddin Mercani



Ünlü şair, yazar ve yayımcı Abdullah Tukay

19 yüzyılda Tataristan'ın da bulunduğu İdil muhiti, Türk Dünyası içinde Ceditçilik yani yenileşme, aydınlanma hareketlerinin merkezi konumuna gelmiştir. İdil-Ural Tatarları arasında aydınlanma fikirlerini başta Abdunnasır Kursavi, Abdurrahim Utız-İmeni, İbrahim Helfin gibi kültür ve eğitim adamları öne sürmüşlerdir. Lakin 18. yüzyıl sonlarıyla 19. yüzyıl başlarında aydınlanma fikirlerinin yaygınlık kazanmasını sağlayacak sosyal-iktisadî ve kültürel-ideolojik şartlar gerekli derecede oluşmadığından, bu fikirler halk arasında yayılmamış, geniş bir yankı bulmamıştır. 19. yüzyılın ortasında Tatarlar arasında aydınlanma fikirleri, yeniden gelişmeye başlamış ve bu devrede yaygınlık kazanmıştır. Bu yıllarda Tatar aydınlanmasının Şehabeddin Mercani, Hüseyin Feyzhanov ve Kayyum Nasıri gibi temsilcilerinin fikirleri ve uygulamaları yaygınlık kazanmıştır.[12]



İdil bölgesi Türk toplumunun yenileşmesi için fikirler gelişmiştir. Batılı tarzda eğitim görenler, Tatar halkının eğitimde ilerlemesi için batılı tarzın Tatar mektep ve medreselerine sokulması için girişimlerde bulundular. "Usul-i Cedit" denen Avrupa'daki okullar gibi yazı tahtası, öğretmenin kürsü ve sandalyesi, öğrencilerin de sıraları olmalı, sınıflar gerekli olan tablo ve haritalarla donatılmalıydı. Bu fikri savunanlara "ceditçi" dendi.[13]



1917 İhtilali[değiştir | kaynağı değiştir]

1917 İhtilali Rusya'da çarlığın devrilmesine ve geniş politik faaliyetlere sebep oldu. Bütün Rusya Müslümanlarının İttifakı toplandı ve ilk defa çarın tayin etmediği bir müftü seçildi. 1917 Haziran ayında Kazan'da toplanan kurultaydaysa “İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarlarının” medeni muhtariyeti ilan edildi. Ardından 120 kişilik Millet Meclisi için seçimler yapıldı. Bu meclis 29 Kasım 1917'de İdil Ural Devleti projesini ilan etti. Bu devlet 1918'de Bolşevikler tarafından ortadan kaldırıldı.



İhtilalden sonra, diğer bazı alanlarda olduğu gibi Tatar yazılı kültürü de kan kaybetmeye başlar. Millî bağımsızlık duygusuyla yazdıkları eserlerle halkı aydınlatmayı amaçlayan ve ihtilali tasvip etmeyen Ayaz İshaki, Sadri Maksudi Arsal, Abdullah Battal Taymas, F. Tuktar gibi aydınlar ülkelerinden göçmeye mecbur kalırlar. Bu durum Tataristan’da birçok alanı etkileyecek büyük kayıplar doğuracaktır.[14]



Bolşevikler Tatar-Başkurt ÖSSC'ni kurduklarını açıkladılar. 23 Mart 1919'da Başkurt, 27 Mayıs 1920'de de Tatar ÖSSC kuruldu. Böylece Tatar-Başkurt ÖSSC'nin yerine iki ufak muhtar cumhuriyetin kurulması bölgede Türk birliğinin parçalanmasına sebep oldu. Yirmili yılların başında ülkede diktatörlüğün güçlenmesi ve bütün hayatın zorla ideolojik zincirler altına alınması neticesinde, yazarların da sanat hürriyeti günden güne daralır, yazılan eserlerin değeri sadece sınıf mücadelesi ilkesi gözlüğünden değerlendirilmeye başlanır.[15]



Bugünkü Tataristan[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılması sürecinde, 30 Ağustos 1990'da[3][16][17][18] Tataristan da, tam siyasî bağımsızlığını ilan etti. Rusya'dan ayrılma niyetini bildirince, Rusya Parlamentosu buna ret cevabı verdi. Bu bağımsızlık hâlen hiçbir devlet tarafından tanınmamıştır. Ülke, Rusya Federasyonu içerisinde Tataristan Cumhuriyeti olarak bulunmaktadır.



1992 yılında ülkede referandum ile yeni anayasa oylanmış ve % 62 kabul oyu ile kabul edilmiştir.[19] 15 Şubat 1994 tarihinde Tataristan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu arasında kurumların konu ve yetkilerinin sınırlandırılmasına dair antlaşma imzalanmıştır.[20]



Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]



Tataristan Cumhuriyeti

Tataristan Cumhuriyeti, federasyon içinde Kirov Oblastı (kuzey); Udmurtya Cumhuriyeti (kuzey/kuzeydoğu); Başkurdistan Cumhuriyeti (doğu/güneydoğu); Orenburg Oblastı (güneydoğu), Samara Oblastı (güney); Ulyanovsk Oblastı (güney/güneybatı); Çuvaşistan Cumhuriyeti (batı); Mari El Cumhuriyeti (batı/kuzeybatı) bölge ve cumhuriyetleriyle komşudur. Güneydoğu yönünde Kazakistan ile Tataristan arasında Orenburg Oblastı yer almaktadır.



Tataristan toprakları genelde alçak ve engebelidir. İdil Nehrinin batısında yüksekliği 235 metreye ulaşan arazi İdil Tepelerinin en kuzey ucunu meydana getirir. Doğuda Ural Dağları’na doğru yükselen bölgenin güneydoğusunda, yaklaşık 338 m yükseklikteki Bögelme-Belebey Platosu yer alır. İdil Nehri bölge topraklarının batı ucundan kuzey-güney doğrultusunda akar. Toprakların büyük bölümünü İdil'in bir kolu olan Çulman Nehri sular. Nokrat ve Ak İdil nehirleri Çulman Nehri’nin en önemli kollarıdır.



Zaman Dilimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti, Moskova zaman diliminin (UTC+3) içindedir.



Nehirler[değiştir | kaynağı değiştir]



Dünyaca ünlü İdil Nehri



Kuybışev Baraj Gölü

(Kazan yakınları)

Tataristan’da yer alan en büyük akarsulardır. İdil ve Çulman, bu akarsular içinde en büyükleridir.



Ak İdil

Ik

Çulman

İdil (Volga)

Nokrat

Göller[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuybışev Gölü

Tüben Kama Gölü

Yakın Kaban Gölü

Uzak Kaban Gölü

Yukarı Kaban Gölü

Tepeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bögelme-Belebey Yaylası

İdil Yaylası

Vyatskie Yükseltisi

Doğal Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan, petrol, doğal gaz, alçı kaynakları bakımından oldukça zengindir. Ülkede bir milyar ton petrol rezervi bulunduğu tahmin edilmektedir.[21]



İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan'da kara iklimi hâkimdir. Kışlar uzun ve sert, yazlar ise sıcak geçer. Senelik yağış miktarı ortalama 420–510 mm'dir. En çok yağış yaz aylarında görülür. Kar kalınlığının 60 santimetreye ulaştığı olur.



Cumhuriyet topraklarının % 16'sı ormanlarla kaplıdır. Nehir kenarlarındaki taşkın ovalarında geniş çayırlar yer alır.



Ocak ayı sıcaklık ortalaması: −16 °C (3.2 °F)

Temmuz ayı sıcaklık ortalaması: 19 °C (66.2 °F)

İdari Birimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Tataristan'ın idari yapılanması

Tataristan Cumhuriyeti idarî yapılanmasında 43 rayon (idarî bölge) ve 20 civarında şehir bulunmaktadır. Başkent Kazan, 1.000 yıllık bir şehirdir ve ilginç mimarîsiyle ilgi çekmektedir. Ülkede nüfus ve etkinlik olarak öne çıkmış başlıca şehirler şunlardır:





Kazan’da Sultan Camii



Tramvay ve Troleybüs (Kazan)



Yar Çallı şehri girişi



Tüben Kama’daki en büyük cami



Elmet şehrinden görünüm

Şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Alabuğa

Almetyevsk

Arça

Aznakay

Bavlı

Bolgar

Bögelme

Bua

Çistay

Elmet

Kazan

Leninogorsk

Nurlat

Tüben Kama

Yar Çallı

Yeşil Üzen

Zey

Mendeleevsk

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfus: 3.779.265 (2002)

Şehir: 2.790.661 (%73,8)

Kırsal: 988.604 (%26,2)

Erkek: 1.749.050 (%46,3)

Kadın: 2.030.215 (%53,7)

1 erkeğe karşılık kadın sayısı: 1.161

Yaş ortalaması: 36.5 yıl

Şehir: 35.7 yıl

Kırsal: 38.7 yıl

Erkek: 33.8 yıl

Kadın: 38.8 yıl

Ev sahibi sayısı: 1.305.360 (3.747.267 kişide)

Şehir: 970.540 (2.762.818 kişide)

Kırsal: 334.820 (984.449 kişide)

Hayata dair istatistikler

Kaynak: Rusya Federal Devlet İstatistik Servisi



Doğum Ölüm Doğum oranı Ölüm oranı

1970 47.817 25.622 15.2 8.1

1975 55.095 29.686 16.6 9.0

1980 54.272 32.758 15.7 9.5

1985 64.067 34.622 18.1 9.8

1990 56.277 36.219 15.4 9.9

1991 50.160 37.266 13.6 10.1

1992 44.990 39.148 12.1 10.6

1993 41.144 44.291 11.0 11.9

1994 41.811 48.613 11.2 13.0

1995 39.070 48.592 10.4 12.9

1996 38.080 45.731 10.1 12.1

1997 37.268 46.270 9.9 12.3

1998 37.182 45.153 9.8 11.9

1999 35.073 46.679 9.3 12.3

2000 35.446 49.723 9.4 13.1

2001 35.877 50.119 9.5 13.2

2002 38.178 51.685 10.1 13.7

2003 38.461 52.263 10.2 13.8

2004 38.661 51.322 10.3 13.6

2005 36.967 51.841 9.8 13.8

2006 37.303 49.218 9.9 13.1

2007 40.892 48.962 10.9 13.0

2008 44.290 48.952 11.8 13.0

Etnik Gruplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Milletler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülkede bugün en büyük oran açısından 2 milyon Tatar kökenli, bir buçuk milyon kadar Rus kökenli insanın yaşadığı belirtilmektedir. Bu iki etnik yapı dışında ülkede, çoklukla Tatarca konuşan Çuvaşlar, Çirmişler ve Udmurtlar yaşar. Ukraynalılar, Mordvinler ve Başkurt Türkleri de Tataristan’daki hatırı sayılır azınlık gruplarındandırlar.[22]



Tatarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölgede yaşayan Tatarlara, Kazan veya İdil Tatarları ismi de verilir. Dünyada kendisini bu halkın üyesi sayan yedi milyon kadar kişi bulunmaktadır. Ancak bunların dörtte biri (1/4'ü) Tataristan'da yaşamaktadır.[4][23] 1989 sayımına göre Tataristan’da 1.765.404 olan bu sayı, bütün SSCB’de toplam 6.645.588’dir.[23]



Tataristan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Tataristan’ın millî fikrini Buldırabız! (Oldururuz: Biz yapabiliriz/Bizim elimizden her şey gelir!) şeklinde belirtmiştir.[24]



Dinler[değiştir | kaynağı değiştir]

Tatarların tamamına yakını Müslüman’dır. Kereşenler olarak bilinen küçük bir Tatar grubu ise Ortodoks’tur. Ülkede özellikle tarihten günümüze dek Tatarlar üzerine sağlanmaya çalışılan bölünme ve Ruslaştırma, Ortodokslaştırma girişimlerinin pek başarılı olamadığı; Tatarların her şeye rağmen dil ve dinleri bağlı kaldıkları söylenebilir.[25] Tataristan’da yaşayan farklı etnik grup olarak Karatay Mordvinleri gösterilebilir. 100 civarında bir sayıda olan Karatay Mordvinleri, Mordvince sözler barındıran bir Tatarca konuşurlar.



Rusya Federasyonu 2002 Nüfus Sayımı’na göre Tataristan Cumhuriyeti’ndeki nüfusun etnik dağılımı şu şekildedir: • Tatar Türkleri %52,92 • Ruslar %39,49 • Çuvaşlar %3,35 • Udmurtlar %0,64 • Ukraynalılar %0,64 • Mordvinler %0,63 • Çirmişler %0,50 • Kereşenler %0,50 • Başkurt Türkleri %0,39 • Azerbaycan Türkleri %0,26 • Beyaz Ruslar %0,16 • Ermeniler %0,16 • Özbek Türkleri %0,13 • Tacikler %0,1 • Yahudiler %0,09 • Almanlar %0,08 • Kazak Türkleri %0,05 • Gürcüler %0,05 • Moldovlar %0,03 • Romlar %0,02 • Lezgiler %0,02 • 800 kişiden az olan gruplar • %0,02 Bilinmeyenler.[26]



Geçmişten günümüze nüfus dağılımının sayımlardan yansıması şu şekildedir:



1926 Sayımı 1939 Sayımı 1959 Sayımı 1970 Sayımı 1979 Sayımı 1989 Sayımı 2002 Sayımı

Tatarlar 1.263.383 (%48,7) 1.421.514 (%48,8) 1.345.195 (%47,2) 1.536.430 (%49,1) 1.641.603 (%47,6) 1.765.404 (%48,5) 2.000.116 (%52,9)

Ruslar 1.118.834 (%43,1) 1.250.667 (%42,9) 1.252.413 (%43,9) 1.382.738 (%42,4) 1.516.023 (%44) 1.575.361 (%43,3) 1.492.602 (%39,5)

Çuvaşlar 127.330 (%4,9) 138.935 (%4,8) 143.552 (%5) 153.496 (%4,9) 147.088 (%4,3) 134.221 (%3,7) 126.532 (%3,3)

Diğerleri 84.485 (%3,3) 104.161 (%3,6) 109.257 (%3,8) 112.574 (%3,6) 140.698 (%4,1) 166.756 (%4,6) 160.015 (%4,2)

Diller[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti’nin resmî dilleri Tatarca ve Rusçadır. Ülkede 2002 Rusya Federal Yasasına (Rusya Federasyonu İnsanlarının Dillerinde) göre resmî alfabe Kiril alfabesidir. Tatarlar içinde yüksek bir orandaki kesimin Kiril harflerine karşı olduğu belirtilmektedir.[27][28]



Ülkede az olmakla beraber halk arasında Başkurt Türkçesi, Çuvaşça, Mordvince de kullanılmaktadır.



Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]



Kazan Devlet Üniversitesi ana binası

Eğitim Rusça ve Tatarca yapılmaktadır. İlk ve orta öğretimde Rusça ile Tatarca, yüksek öğrenimde ise Rusça kullanılır. Ülkede okuma-yazma bilmeyen yoktur. Ülkede 13 üniversitede, 70.000 öğrenci bulunmaktadır. Kazan Devlet Üniversitesi, Rusya Federasyonu'nun ikinci en eski üniversitesidir. Kazan Devlet Üniversitesi 1804'te kurulmuştur. Üniversiteye bağlı 17 fakülte vardır.



Tataristan'da büyük öneme sahip yükseköğrenim kurumları Kazan Devlet Üniversitesi, Kazan Devlet Tıp Üniversitesi, Kazan Devlet Teknoloji Üniversitesi, Kazan Devlet Teknik Üniversitesi, Kazan Devlet Finans ve Ekonomi Enstitüsü ve Rusya İslam Üniversitesi'dir. Bu üniversite ve enstitülerin hepsi Kazan'da yer alır.



Ayrıca bakınız: Tatar-Türk Lisesi

Siyasî Yapı[değiştir | kaynağı değiştir]



Mintimer Şeymiyev Tataristan'ın birinci cumhurbaşkanıdır.

Cumhurbaşkanlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan yönetiminin başında cumhurbaşkanı yer alır. Tataristan Cumhurbaşkanı Rustem Minnikhanov'dur. 25 Mart 2010’da görevine başlamıştır.



Tataristan Anayasası’na göre cumhurbaşkanı sadece Tataristan halkı tarafından seçilebilir. Ancak Rusya Federasyonu yasalarına göre bu yasa belirsiz bir tarihe kadar askıya alınmıştır. Rusya’daki cumhurbaşkanlığı seçim yasasına göre yöneticiler, yerel meclisler tarafından seçilebilirler ve söz konusu yönetici adayları sadece cumhurbaşkanlığı olarak seçilebilirler.



Meclis[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek kamaralı, 100 sandalyeli cumhuriyet meclisi olan Tataristan Cumhuriyeti Devlet Şûrası’ndaki (Tatar Türkçesi: Tatarstan Respublikasınıŋ Devlet Şurası) yerlerden 50’si siyasî partilere, diğer 50’si yerel yönetime aittir. Tataristan devlet şûrasının başkanlığını 27 Mayıs 1998’den beri Ferit Muhammetşin (Tatar Türkçesi: Ferit Möhemmetşin) yürütmektedir.



Siyasî Statü[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’nun anayasal cumhuriyetidir. Tataristan Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu arasındaki ilişkiler, yetki düzenlemeleri, idarî düzenlemeler Tataristan Cumhuriyeti Anayasası’nda hassas bir şekilde belirtilmiştir.



Ayrıca bakınız: Tataristan Cumhuriyeti Anayasası {Tatarca} • Tataristan Cumhuriyeti Anayasası {İngilizce}

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Cumhuriyet, geçmişten günümüze gelen üç kültür (Türk, Slav, Fin-Ugor) ve iki dinin (İslam, Ortodoksluk) tarihî ve kültürel mirasına sahiptir. Bu miras bugün ülkedeki üniversitelerde, müzelerde, tiyatrolarda, kütüphanelerde çeşitli boyut ve yönleriyle irdelenmektedir.



Ülkedeki ana kütüphaneler Kazan Devlet Üniversitesi Bilim Kütüphanesi ve Tataristan Cumhuriyeti Millî Kütüphanesi’dir. Cumhuriyet çapında öneme sahip iki, yerel olarak da 90 müze bulunmaktadır. Yakın geçmişte açılmış birkaç müze söz konusudur.



Tataristan’da 12 tiyatro enstitüsü/kurumu vardır.[29] Tataristan Millî Orkestrası, ülkenin millî orkestrasıdır.



Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]



Ülkede Tupolev Tu-214 tipi uçak üretimi yapılmaktadır



Kamaz üretimi bir kamyon



Petrol: Tataristan’ın zenginliği

(Bir Tatneft benzin istasyonu)

Tataristan, Rusya Federasyonu’ndaki ülkeler içinde ekonomik gelişkinliği en üst düzeyde olan cumhuriyetlerden biridir. Cumhuriyet, federasyon içinde büyük endüstri kuruluşlarının, otoyolların, doğu ve batı, kuzey ve güney bağlantı yollarının bulunduğu bir konumda bulunur.



Yakıt ve petrokimya endüstrisi (ham petrol, sentetik kauçuk, lâstikler, polietilen ve petrol ürünleri) Tataristan’ın endüstriyel görünümünü belirler. Ülkede helikopter, uçak, uçak motoru, TIR, otomobil, kompresör ve petro-gaz pompalama donanımları, yüksek teknolojiye sahip elektrikli cihaz üretimi yapan mühendislik girişimleri, şirketler bulunmaktadır. Tataristan Cumhuriyeti yılda yaklaşık 32 milyon ton ham petrol üretmektedir. Kamaz markasının kamyon üretiminin %24’ü Tataristan’a aittir. Ülkenin petrokimya şirketlerinin polietilen, sentetik kauçuk ve otomobil lâstiği üretim miktarı Federasyon içinde üçüncü sıradadır.[30]



2008 yılında Tataristan Cumhuriyeti’nin gayri safi bölgesel hasılası %7.1 (karşılaştırılabilir fiyatlarda) oranında artarak 930 milyar Ruble olmuştur. 2008 yılı endüstri sonuçları, yerli mal üretimi iş ve hizmetlerinde %4.3 artışla yaklaşık 910 milyar Ruble olduğu belirtilmiştir. 2008 yılı, ülkede büyük bir atılımın olduğu yıldır. Brüt tarım üretimi %9.3 oranında artarak 124 milyar Ruble olmuştur. Federasyonda fiyatlar açısından Krasnodar Krayı’ndan sonra ev eşyası sevkinde, 6.2 milyon ton ile ikinci sırada yer almıştır.[30] Tataristan’ın ülke dışına yaptığı ekonomik bağlantılar, ülke ekonomisi açısından büyük bir önemdedir.



Ülkenin en büyük tabii zenginliği petrol ve doğal gazdır. Petrol ve doğal gaz Elmet, Leninogorsk, Alabuğa, Mendeleyev şehirlerinde çıkarılır. Çıkarılan petrol boru hattıyla Moskova, Perm, Gorkiy, Kuybişev, Yaroslavl, Rezon ve Başkurdistan'daki rafinerilere gönderilir. Petrol ve doğal gaz sanayisinin yanında kimya ve petrokimya sanayisi de gelişmiştir. Kimya fabrikalarında polietilen, aseton, sentetik kauçuk, film gibi dört bine yakın kimyevi madde imal edilmektedir. Ayrıca Kazan'da uçak, bilgisayar, kamyon ve dizel motor fabrikaları vardır.



Ülkede tarım faaliyetleri eski Sovyetler Birliği’nin diğer bölümlerinde olduğu gibi devlet çiftliği (Sovhoz) ve kollektif çiftlikler (Kolhoz) tarafından yürütülür. Başlıca tarım ürünleri çavdar, buğday, mısır, keten, şeker pancarıdır. Ayrıca sebzecilik ve meyvecilikle, hayvancılık ve buna bağlı olarak mandıracılık gelişmiştir.



Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan'da ulaşımda nehirlerden faydalanılır. Irmak limanlarıyla Moskova ve İdil Nehri havzasının diğer şehirlere düzenli yolcu taşımacılığı yapılır. Demiryolu ulaşımı fazla gelişmemiştir. Ülkenin kuzeybatı ve güneydoğu ucundan Moskova ve Urallara uzanan iki ana hat geçer. Birçok merkeze karayolu bağlantısı vardır. Ülkede birçok otoyol vardır.



Resmî Tatiller ve Anma Günleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeni Yıl Tatili: 1, 2, 3, 4, 5 Ocak

Anavatan Savunma Günü: 23 Şubat

Dünya Kadınlar Günü: 8 Mart

Bahar ve Emek Tatili: 1 Mayıs

Zafer Günü: 9 Mayıs

Rusya Günü: 12 Haziran

Tataristan Cumhuriyeti Günü: 30 Ağustos

Millî Birlik Günü: 4 Kasım

Tataristan Cumhuriyeti Anayasası Günü: 6 Kasım[31]

Tataristan Cumhuriyeti’ne özgü dinî tatiller:



Noel: 7 Ocak

Kurban Bayramı: İlgili günler

Ramazan Bayramı İlgili günler

Bu günler resmî tatil kapsamındadır ve bu tarihlerde işler tatil edilir.



Bunların dışında Sabantoy ve Karavon da Tataristan’daki önemli panayır zamanlarındadır. Özellikle Sabantoy etkinlikleri ülkenin sınırlarını da aşan bir ün kazanmıştır. 2008 yılındaki Sabantoy etkinlikleri 21 Haziran’da başlamıştır.



Tataristan Cumhuriyeti yasasına (Tataristan Cumhuriyeti’ndeki Tatiller ve Anma Günleri) göre ana dili günü her yıl 26 Nisan’da kutlanır.[31]



Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Численность населения России, субъектов Российской Федерации в составе федеральных округов, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более человек

^ (XLS) National Composition of Population for Regions of the Russian Federation. 2002 Russian All-Population Census. 2002. Erişim tarihi: 2006-07-20.

^ a b Declaration on the State Sovereignty of the Tatar Soviet Socialist Republic Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Bağımsızlık Bildirgesi

^ a b Prof. Dr. Mustafa Öner, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara, 1998, s. XXIX

^ Ahmet Temir, Tatar Sözünün Menşei Hakkında, Kazan dergisi, 3. Sayı, İstanbul, 1971, s. 41-44

^ a b c Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2002, s. 203 Kaynak hatası: Geçersiz etiketi: "Geneticstudy5" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış. (Bkz: Kaynak gösterme) Kaynak hatası: Geçersiz etiketi: "Geneticstudy5" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış. (Bkz: Kaynak gösterme)

^ Ercan Alkaya, Tatar Türklerinin Kullandığı Türkçe Kişi Adları Üzerine Bir Değerlendirme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11. Cilt, 1. Sayı, Elazığ, s. 117

^ Üzbek Bayçura, Tatarca-Bulgarca Bazı Dilbilim Verilerine Göre Kazan Tatarlarının Menşei (çev: Dilek Elçin), TKA., XII. / 1.-2., 1984, s. 186-198

^ Abdullah Gündoğdu, Kasım Hanlığı ve Sayın Bulat (Simeon Begbulatoviç) Han, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Yayını, 2. Cilt, 3. Sayı, Ankara, 2005, s. 26

^ Prod. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Tarihten Geleceğe Türk Dili Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi

^ Tatar Edebiyatı Tarihi, SSSR Fener Akademiyesi, Kazan Filialı G.İbrahimov İsimindeki Tél, Edebiyat hem Tarih İnstitutı, 2. Cilt, Kazan, 1985, s. 482-483

^ Yahya Abdullin, "(“Kazan Utları” yazısından aktarma)" Tanzimat ve İdil-Ural Tatarları Arasında Aydınlanma Hareketi, İlmî Araştırmalar-1, İstanbul, 1995, s. 175

^ Alsu Kamalieva, Ayaz İshaki’nin Eserlerinde Eğitim, Turkish Studies, Volume 4/3 Spring 2009, Erzincan, 2009, s. 1266

^ Erdal Şahin - Stalin Dönemi Siyasetinin Kazan Tatar Türkleri Kültürüne Etkileri, Stalin ve Türk Dünyası, Edt. Emine Gürsoy-Naskali, Liaisan Şahin, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2007, s. 233

^ Erdal Şahin - Stalin Dönemi Siyasetinin Kazan Tatar Türkleri Kültürüne Etkileri, Stalin ve Türk Dünyası, Edt. Emine Gürsoy-Naskali, Liaisan Şahin, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2007, s. 234

^ Yalquzaq Bağımsızlık ilanı: 30 Ağustos 1990

^ HaberAkademi Bağımsızlık tarihi bilgisi

^ Assembly of European Regions - The Tatarstan Republic: A short presentation Tataristan Hakkında Kısa Tanıtım {İngilizce}

^ Tatarstan Respublikası Konstitutsiyesi Anayasa {Tatarca}

^ Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Antlaşma {İngilizce}

^ Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Ekonomi {İngilizce}

^ Tatar The language of the largest minority in Russia American Association of Teachers of Turkic {İngilizce}

^ a b Nadir Devlet, Türk Dünyasının Demografik ve Ekonomik Yapısına Toplu Bir Bakış, TDEK, 1. Cilt, s. 61

^ Президент Татарстанның милли идеясен - "Булдырабыз!" дип билгеләде {Tatarca}

^ (PDF) Tatars as Meso-Nation. Hokkaido University. Erişim tarihi: 2007-03-10.

^ (XLS) Rusya Federasyonu Bölgelerindaki Etnik Dağılım. 2002 Rusya Federasyonu Genel Nüfus Sayımı. 2002. Erişim tarihi: 2010-03-07.

^ Strasbourg Court To Hear On Lawsuit Promoting Tatar Latin Alphabet

^ Верховный суд РТ признал республиканский закон о латинице недействительным, но спикер татарстанского парламента Фарид Мухаметшин считает этот вопрос открытым (Rusça)

^ Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Kültür

^ a b Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Ekonomi {Tatarca}

^ a b Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Tatiller ve Anma Günleri {İngilizce}

Gönül Pultar, "Tataristan Cumhuriyeti'ni Tanımak", Radikal, 20.02.2009, s. 15.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Tataristan ile ilgili medyaları bulabilirsiniz.

Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi {Tatarca}

Tataristan Cumhurbaşkanlığı Resmî Sitesi {Tatarca}

Tataristan Cumhuriyeti Anayasası {Tatarca}

Tataristan Hükümeti Resmî Sitesi {Tatarca}

Kazan Belediyesi Resmî Sitesi {Tatarca}

Kazan 1000 Yél {Tatarca}

Kazan millenium {Tatarca}

Universiade Kazan 2013

A text of the agreement between the Government of the Russian Federation and the Government of the Republic of Tatarstan "On Delimitation of Authority in the Sphere of Foreign Economic Relations"

Treaty Between the Russian Federation and the Republic of Tatarstan

Declaration on the State Sovereignty of the Tatar Soviet Socialist Republic

List of Intergovernmental Agreements Between the Russian Federation and the Republic of Tatarstan



KAYNAK:

https://tr.wikipedia.org/wiki/Tataristan