Nogay Eyaleti

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Başlığın diğer anlamları için Nogay sayfasına bakınız.

Eyâlet-i Nogay

Osmanlı İmparatorluğu Eyaleti

←

1548–1590 →

Location of Nogay Eyaleti

Nogay Eyaleti (1500)

Merkez Nogay

Tarih

- Kuruluş 1548

- Kaldırılış 1590

Bugün parçası Rusya Rusya

Nogay Eyaleti veya Küçük Nogay Eyaleti, geçici Osmanlı Devleti eyaletidir. Eyalette gerçek bir Osmanlı Devleti yönetimi kurulamamış sadece Osmanlı hakimiyeti altında kalmıştır. 1548 yılında kurulmuş ve 1555 yılında yıkılmıştır.[1]



Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Nogay Eyaleti, I. Süleyman'ın Hazar Denizi ve Azak Denizi arasındaki Kıpçak-Eli bölgesindeki Nogayların yaşayan Nogay Ordası'ın beyi Musa Beyzâde Yusuf Bey'e 1548 yılında Emîr-ül ümerâlık vermesiyle kurulmuştur. Hem Beylerbeyi hem de Nogay Ordası hüküdarı olan Yusuf Bey, Kazan Hanlığı'nın Rusya Çarlığı tarafından işgal edilmesinin ardından Ruslarla birlik olan kardeşi İsmail Mirzâ tarafından 1555 yılında pusuya düşürerek öldürülmüştür. Ardından Nogay Ordası Osmanlı hakimiyetinden çıkmış ve Nogay Eyaleti son bulmuştur.[2]



1578'de Yusuf Bey'in torunu Urus Bey'in Ruslara boyun eğen babasının aksine tâbiyet arzetmesiyle kendisine tekrar sancakbeyliği verilse de (Mühimme XXXVIII, 98) Nogaylar kuzeyden Rus baskısıyla giderek Kafkasya'nın kuzeyine doğru göçetmeye başladılar ve 1651'e dek kâh Ruslara kâh Osmanlılara tâbi olarak hayatiyetlerini sürdürseler de önemlerini kaybettiler.



Görev yapmış valiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Musa Beyzâde Yusuf Bey (1548 - 1555)

Urus Bey (1578 - 1590)

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Yılmaz Öztuna "Devletler ve hanedanlar" sf. 1079, Kültür ve Turizm Bakanlığı (1990).

^ M. Sadık Bilge "Osmanlı devleti ve Kafkasya" sf. 214, Eren Yayıncılık (2005).



***



Nogaylar

Vikipedi, özgür ansiklopedi



Bu maddedeki bazı bilgilerin kaynağı belirtilmemiştir. Ayrıntılar için maddenin tartışma sayfasına bakabilirsiniz. Maddeye uygun biçimde kaynaklar ekleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. (ağustos 2016)

Başlığın diğer anlamları için Nogay sayfasına bakınız.

Nogaylar

Toplam nüfus

195.000

Önemli nüfusa sahip bölgeler

Rusya Rusya 103.990[1]

Türkiye Türkiye 90.000

RomanyaRomanya 10.000[2]

Ukrayna Ukrayna 400[3]

Kazakistan Kazakistan 400[4]

Özbekistan Özbekistan 200[5]

Diller

Nogayca

Rusça, Türkiye Türkçesi

Din

Sünni İslam

Nogaylar, Don ve Kuban ırmakları arasındaki alanda Astrahan yöresinde varlığını sürdüren Türk dillerinden Nogayca'yı konuşan bir Türk boyu.



İçindekiler [gizle]

1 Tarihçe

1.1 Etimoloji

1.2 Yedisan

1.3 Nogay Orda

1.4 Edige destanı

2 Türkiye'de Nogaylar

3 Rusya'da Nogaylar

4 Kaynakça

4.1 Dış bağlantılar

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Nogay adı, Kırım'ın batısında Aksu nehri ile Özü nehri arasındaki sahada Kıpçakların boy beyi olup boy beyliğini dedesi Tuval Bey'den alan bu kişi 1270-1299 yıllarında Altın Orda'da büyük bir nüfuz kazanmış olan Berke Han'ın başkomutanı Nogay Han'dan gelmektedir. Ona tâbi il ve uruğlara Nogay adı verilmiştir.



Yedisan[değiştir | kaynağı değiştir]

Nogay uruğlarından yedisi (Şırın, Arın, Kıpçak, Argın, Alçın, Katay ve Mangıt) Yedisan adıyla biliniyordu. Bunlardan başta Şırın olmak üzere ilk dördü Kırım tarafına gitmişti; kalanlar ise bir müddet aşağı İdil boyunda göç etmişler ve bunlardan Mangıt uruğunun ismi Nogay adı gibi kullanılır.



Nogay Orda[değiştir | kaynağı değiştir]

1426 yılında Edige beyin oğlu Nurettin bey tarafından emirlik kurmuşlardır ve 150 yıldan fazla bağımsız devlet olmuşlardır. Başkentleri Yayık Nehri üzerinde Saraycık'tı. 1563 yılında Rusların işgalinden sonra Ulu Nogaylar, Kiçi Nogaylar ve Altı oğul Nogayları olarak üç parçaya ayrılmıştır.



Edige destanı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazak Türkleri efsanelerinde kökenlerini Nogaylara ve Özbeklere dayandırır. Karakalpaklar 15. asırda Volga'dan Aral'ın güneyine gelmiş bir Nogay topluluğudur. Hatta Kırım Türkleri'nin askeri gücünün çoğunluğunu asırlar boyunca Nogaylar oluşturmuştur.



Nogay Han'ın ölümünden (1299) sonra başlamak üzere çeşitli dönemlerde de göç vermiştir. Bu göçlerin en büyüğü, Osmanlı Rus savaşından sonra 1860 yılında 180 bin Nogay'ın göç etmesidir.



Türkiye'de Nogaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

600 bin Nogay Türkiye'ye göç etmiştir. Büyük bir kısmı zamanın Konya vilayetine göç etmiştir. İlk zamanlar Osmanlı fermanına uygun olarak yerleşik köylere 30'ar haneyi geçmeyecek şekilde iskan edilip yerleşik düzene geçmeleri için iki haneye bir öküz ve hane başına bir kile buğday tohumluk devlet tarafından verileceği sözü verilmişse de zamanın zor şartları nedeniyle çoğunlukla bu gerçekleşmemiştir. Yerleşik halk ile uyumsuzluklar ve nedeniyle zamanla Nogaylar nüfus olarak güçlü oldukları köylere göç etmiştir. İlk iskanda Nogay yerleşimi olan birçok köyde Nogay kalmamış veya az sayıda kalan Nogaylar da zamanla kültürünü kaybetmiştir. [kaynak belirtilmeli]O zamanlarda Cihanbeyli Kazasına bağlı köyler, günümüzde Ankara'nın Şereflikoçhisar ve Konya'nın sonradan ilçe olan Kulu ilçesine bağlanmıştır. Ilgın ilçesinde de bir mahalle oluşturmuşlardır. İlçenin Behlül Bey, Şıh Cârullah ve Câmiatik mahallelerinden ayrılarak kurulan ve sonradan Ayvat Dede adıyla adlandırılan mahallede oturmaktadırlar.[kaynak belirtilmeli]



Kendilerine özgü gelenek ve göreneklerini hâlen devam ettirmekte olan Nogaylar aralarında kaybolmaya yüz tutmuş Nogay diliyle konuşmaktadırlar.[kaynak belirtilmeli]



Nogaylar, Anadolu topraklarına ilk olarak 1500-1600 yılları arasında gelmişlerdir. Bu Nogaylardan Elbekli oymağı Kuban yöresinden aşağı inerek, bugünkü Kuzey Azerbaycan'da, Beydilli Türkmenlerine katılmışlardır. Bu Türkmen aşireti bugün Doğu Anadolu ve Güney Doğu'nun büyük bir bölümünü oluşturur. Beydilli Türkmenleri ile birlikte, Yavuz Sultan Selim döneminde Güneydoğu Anadolu'ya gelirler. Fakat Osmanlı İmparatorluğu ve bölge valilerinin Îskân Politikası (Türkmen aşiretlerini bölge halklarının yerlerine yerleştirme politikası) onları bugünkü Kilis tarafına atar. Burada Türkmen Döğer ve Barak boyları vardır. Her ne kadar diğer Türkmenlerle savaşmasalar da, daha güneydeki Suriyeli Araplar dikkatlerini çeker ve Nogaylar Arap boylarını yağmalamaya başlar. Araplar onları Antep valiliğine dinsiz ve sapık olduklarını söyleyerek şikayet ederler. Osmanlı ile birkaç kez çatışırlar fakat onlara diş geçiremeyince en sonunda Fırat Nehri çevresine yetişirler. Bugün Gazi Antep'te Birecik'in doğusunda ve Fırat kenarındaki köylerin Ak Nogay soyundan Elbekli oymağı Nogaylarından oldukları bilinmektedir.



Romanya'dan göç etmiş çok az bir kısmı gümüş ve bakır işlemeciliği; el sanatı ürünleri; takı ve süs eşyası, boncuk, yüzük, kolye, bilezik yapımı ile uğraşırlar. Misafirperverdirler, aman dileyip hanelerine baş vuranları baştacı edip ölümüne korumaktadırlar. Günümüzde bu mesleklerin bir kısmını artık icra etmemektedirler. Hamurlu yemeklerden sonra et suyu olan “Sorpa” (çorba) içmeleri geleneksel özelliklerindendir.[kaynak belirtilmeli]



Konya Tuzlukçu-Erdoğdu Köyü, Konya-Adana-Ankara yol ayrımı olan Kulu Makası bölgesinde. Bunlar Şeker, Doğankaya, Akin, Kırkkuyu, Boğazören, Seyitahmetli, Ahiboz, Mandıra ve Gazi Antep'te Nogaylar, Tilmusa ve bazı çevre köyleridir.



Günümüzde Eskişehir'de Alpu Aktepe (Rıfkıye) Köyü ve Işıkören (Aziziye; daha sonra Arap Kuyusu) köyü Nogay köyleridir. Yelice (Esence) Köyü'nde de bir miktar Nogay yaşamaktadır. [kaynak belirtilmeli]Hamidiye Köyü de Nogay olan Zincir ve Taraktaş aileleri tarafından kurulmuştur. [kaynak belirtilmeli] Bu köyleri kuran Nogaylar 93 Harbi sonrasında Romanya'nın Konstanta (Köstence) İli, Medgidia (Mecidiye) İlçesine bağlı Poarta Alba (Alakapı),Nazarcea (Nazarşa), Aşağı Bülbül ve Yukarı Bülbül köylerinden alınarak 1893 yılında Bursa Vilayeti'ne bağlı Eskişehir Kazası Alpu Nahiyesi'ne iskân edilmişlerdir. Afyon Yenibelkavak'ta da bir miktar Nogay bulunmaktadır. Geleneksel yemek ve adetlerini korumaktadırlar.[kaynak belirtilmeli]



Eskişehir bölgesine göç edip, Nogay adetlerini uygulayıp anadillerini konuşmaktadırlar. Genellikle tarım ve hayvancılıkla uğraşmakta olup, gelir düzeyi ile eğitim düzeyleri yüksektir. Köylerde emekli sayısı epey fazladır. Bölgedeki diğer Nogay olmayan komşu köylerde tarımı biz tatarlardan öğrendik diye bir deyim kullanırlar. [kaynak belirtilmeli] Genelde Nogaylar teknik ve düzenli tarım yaparlar. [kaynak belirtilmeli]



Meşhur yemeklerimizden olmazsa olmazı Çibörek, Tabakbörek, Sarburma, Göbete, Kaşıkbörek, Üykenbörek, Kalakay, Bavursak, Tavalokumu, Omaş Çorbası, Sorpa ve daha birçok yemek çeşitleri vardır. Yemeklerde genellikle et olur. [kaynak belirtilmeli]



Bu köylerde yaşayan Nogaylar da ulusal kimliklerini korumuşlar, adetlerinden ayrılmamışlardır. Yaşanan ekonomik zorluklardan dolayı bir kısmı köylerinden bağlarını koparmadan göç etmişler. Büyükşehirlere, ilçelere ve 60'lı yıllardan itibaren Avrupa'nın çeşitli yerlerine yerleşmişlerdir. Köylerinde tarım ve hayvancılıkla geçinen yöre halkı, köylerinin dışında günümüz koşullarına göre meslek edinmişlerdir. Bunun dışında Karaman'da da az miktarda Nogay aileleri mevcuttur.[kaynak belirtilmeli]



Nogaylar'a özgü olan dillerini muhafaza etmeye çalışmışlar ve günümüzde de bu dili kullanmaya devam etmektedirler. Geleneksel yemekleri kazanbörek, şırbörek (çiğbörek), koyankulak (tavşan kulağı), inkal, tavabörektir ve tamamı hamurdan yapılmaktadır. Ekmek olarak da kendilerine has kalakay, tavaöptek, şöyünöptek adlarında ve tandırda pişen çeşitli şekillerde ekmekleri tüketmektedirler. Yağda kızartılan bavursak adında ekmekleri de vardır. İçeceklerinin en önemlisi ise Ayakşay'dır. Halk arasında Tatar Çayı veya Nogay Çayı olarak bilinir.[kaynak belirtilmeli]



Rusya'da Nogaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya Federasyonu içindeki Nogay sayısı 2002'de 90.666 idi. Nogaylar günümüzde toplu olarak Stavropol krayı, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti (2002'de 44.873) ile Çeçenya ve Dağıstan (2002'de 138.168) cumhuriyetlerinde yaşamaktadırlar. Nogayca Karaçay-Çerkes ve Dağıstan cumhuriyetlerindeki resmi dillerdendir. 2007'de Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde merkezi Erken-Şahar olan, toplam 95 bin nüfuslu bir Nogay rayonu oluşturulmuştur.



Büyük kısmı Kafkasya'da Dağıstan, İdil Nehri güney boyları, Stavropol Kray, Çeçenya ile Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yaşamaktadırlar. Kırım ve Romanya'da da Nogaylar bulunmaktadır. Nogay toplam nüfusu 900.000'in üzerinde olup, hepsi Sünni/Hanefi Müslümandır.



Terek Irmağı havzasında yaşayan Nogaylara "Ak Nogaylar" da denmektedir. Nogaylar Türkçe'nin Kıpçak grubuna giren bir dil konuşurlar. 13-15.yüzyıllarda Altın Orda egemenliğinde idiler. Altın Orda'nın parçalanmasından sonra, şimdiki Kuzey Kafkasya'nın kuzeydoğu kesimi Astrahan Hanlığı, kuzeybatı kesimi de Kırım Hanlığı sınırları içinde kaldı. Astrahan Hanlığı 1556'da yıkılıp toprakları Rusya'ya ilhak edildi. Bu nedenle şimdiki Stavropol kray'ında bir Nogay nüfus yaşamaktadır.



Kuzey Kafkasya'nın kuzeybatısında ya da Kuban Irmağı kuzeyinde yaşayan ve Kırım Hanlığı yurttaşları olan Nogaylar, 1783'te bu yerleri Rusların Kırım Hanlığı ile birlikte ilhak etmesi sonucu olumsuzluklar yaşadılar ve soykırıma uğratıldılar (bk.Ashad K'ırğ, "Tehlike Hep Kuzeyden Geliyordu", Kuzey Kafkasya KD, İstanbul, 1992, sayı 85-86, s. 23-25).



Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Nogay Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Nogay Türkleri