Kırgızistan

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Kırgızistan Cumhuriyeti

Kırgızca: Кыргыз Республикасы

Kırgız Respublikası

Rusça: Кыргызская Республика

Kırgızistan



Bayrak Arma

Marşı: Kırgızistan Ulusal Marşı

MENÜ0:00



Başkent

ve Bişkek

42°52′K 74°36′D

Resmî diller Kırgızca, Rusça[1]

Hükûmet Parlamenter cumhuriyet

• Başkan Almazbek Atambayev

• Başbakan Sooronbay Ceenbekov

• Meclis başkanı Asylbek Jêênbekov

Kuruluşu

• İlan Ediliş 31 Ağustos 1991

• Tanınma 25 Aralık 1991

Yüzölçümü

• Toplam 199,951 km2 (86.)

İfade hatası: Beklenmedik div operatörü mil2

• Su (%) 3.6

Nüfus

• 2009 tahmini 5.482.000[2] (111.)

• 1999 sayımı 4.896.100 (176.)

GSYH (SAGP) 2005 tahmini

• Toplam 12.016 milyar$

• Kişi başına 2,248$

İGE (2004) artış 0.705

Hata: Geçersiz İGE değeri · 110.

Para birimi Som (KGS)

Zaman dilimi KGT (UTC+6)

Telefon kodu +996

Internet TLD .kg

Kırgızistan (Kırgızca: Кыргызстан, Kırgızstan; Rusça: Киргизия, Kirgiziya; UFA: /ˈkəːgɪztan/), Orta Asya'da bir ülkedir. Kırgızistan, (Azerbaycan, Kazakistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Özbekistan, Türkiye, ve Türkmenistan ile birlikte) günümüzdeki yedi bağımsız Türk devletlerinden biri olup Türk Keneşi ve TÜRKSOY'un üyesidir. Denize kıyısı olmayan ülkenin komşuları kuzeyde Kazakistan; batıda Özbekistan, güneybatıda Tacikistan ve güneydoğuda Çin Halk Cumhuriyeti'dir.



İçindekiler [gizle]

1 Etimoloji

2 Tarih

2.1 Sovyet Devri

2.2 Bağımsızlık

3 Siyaset

3.1 2007 genel seçimleri

3.2 2010 genel seçimleri ve sonrası

4 Coğrafya

5 Demografi

6 Demokrasi

7 Diller

8 Dinler

9 Yönetim Birimleri

10 Kültür

10.1 Eğitim

10.1.1 Üniversiteler

10.2 Edebiyat

10.3 Turizm

11 Ekonomi

12 Ulaşım

13 Ayrıca bakınız

14 Resimler

15 Kaynakça

16 Dış bağlantılar

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızistan, "Kırgız ülkesi" anlamına gelir. Kırgız isminin kökeni hakkında ise birkaç teori mevcuttur. Bunlardan birincisi -iz eki (iki - iz = ikiz vb.) almış "kırk"tır. Yani Kırk-ız, "Kırklar"dır[3] Bir başka teoriye göre de "Kırgız" adı, "kırk uz" yani "kırk boy" anlamına gelmektedir ve Kırgız bayrağındaki kırk kollu güneş de bu kırk boyu temsil etmektedir. Konu ile ilgili diğer bir teori de Prof. Dr. Nadir Devlet'in Çağdaş Türkiler kitabında geçmektedir. O da Kırgız adı Türkçede kır - gez'mekten geldiğini söylemiştir.[kaynak belirtilmeli]



Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]



Bişkek



Bişkek Filarmoni Merkezi



Sovyetler Birliği'nde bulunan Kırgızistan'ın üyeliğinin kutlandığı (şimdiki Millî Müze'nin bir kısmı olan) eski Lenin Müzesi'nde sergilenen eserler

Kırgızlar, Göktürk devrinde Kögmen (Sayan) Dağları'nın kuzeyinde yaşamışlardır. 840 yılında Uygur Devleti'ni yıkarak bu topraklarda kendi devletlerini kurmuşlardır. Daha sonra bugün yaşadıkları topraklara gelen Kırgızlar, Karahanlılar zamanında Müslüman olmuşlardır.



Ruslara Orta Asyalı halklardan ilk olarak girerler. Toplumlar arası kavgalar çıkmaya başlayınca Bagış uruusu (toplumu), 1881 yılında Rusya İmparatorluğu'nun egemenliği altına girmeye karar verir.



Sovyet Devri[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlangıçta 1919'da Sovyet gücü bölgede kabul görmüştür ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara-Kırgız Özerk Bölgesi oluştu. Kara-Kırgız terimi 1920'lerin ortasında Ruslar onları aynı zamanda Kırgız olarak bakılan Kazaklardan ayırıncaya kadar kullanılmıştır. 5 Aralık 1936'da Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, tam bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti olarak kabul görmüştür.



1920'ler boyunca Kırgızistan, kültür, eğitim ve sosyal yaşam açısından epeyce geliştirildi. Okur yazarlık büyük ölçüde gelişti ve standart bir edebi dil ortaya çıkarıldı. Ekonomik ve sosyal gelişme de dikkate değerdi. Kırgız milli kültürünün çok sayıda yönleri Stalin'in milliyetçi eyleminin baskısına rağmen muhafaza edilmişti ve bu nedenle, tüm Birlik otoriteleri ile olan gerginlikler sürmekteydi.



Sovyet açıklık ve dürüstlük politikasının ilk yılları, Kırgızistan'da siyasi iklim üzerinde küçük bir etki göstermiştir. Bununla birlikte Cumhuriyet'in basın mensuplarına daha fazla liberal bakış edinmeleri ve Yazarlar Birliği'nce yeni bir yayın olan Literaturniy Kirghizstan'ı kurmaları için izin verilmişti. Gayriresmi siyasi gruplar yasaklanmıştı ancak 1989'da derin iskân krizi ile uğraşmak için ortaya çıkan birkaç grubun faaliyetlerine izin verilmişti.



1990 yılının Haziran ayında Özbekler ve Kırgızlar arasındaki etnik gerginlikler Özbeklerin olduğu Oş İli'ni kaplamıştı. Şiddetli karşılaşmalar birbirini izledi ve bir güvenlik ve sokağa çıkma yasağı durumu hasıl oldu. 1990 yılının Ağustos ayına kadar düzen eski haline getirilemedi.[kaynak belirtilmeli]



1990'ların başları Kırgızistan'a yeni değişimler getirdi. Kırgızistan Demokratik Hareketi, Parlamento'nun desteğiyle önemli bir siyasi güç haline geldi. Kırgız Bilim Akademisi'nin liberal başkanı Askar Akayev 1990 yılının Ekim ayında başkan seçildi. Takip eden Ocak ayında Akayev, yeni hükümet yapılarını öne sürdü ve çoğunlukla daha genç ve reforma yönelik siyasetçilerden oluşan yeni bir hükümet tayin etti.



Kırgızistan tarihi

Kırgızistan arması

Göktürk Kağanlığı

Kırgız Kağanlığı

Karahanlı Devleti

Moğol İmparatorluğu

Çarlık Rusyası

Sovyet Dönemi

Kırgızistan Cumhuriyeti

Kırgızistan Portalı

1990 yılının Aralık ayında Yüksek Sovyet, cumhuriyetin adını Kırgızistan Cumhuriyeti olarak değiştirmek üzere oy verdi. 1991 yılının Şubat ayında başkent Frunze'nin adı devrim öncesi adı olan Bişkek olarak değiştirildi. Bağımsızlığa giden bu estetik hareketlere rağmen, ekonomik gerçeklikler Eski Sovyetler Birliği'nden ayrılmaya karşı durur gibi gözükmekteydi. 1991 yılının Mart ayındaki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin yaptığı bir referandumda seçmenlerin % 95,7'si eski Sovyetler Birliği'nin yenilenmiş federasyon olarak tutulması önerisini uygun buldular.



19 Ağustos 1991'de Olağanüstü Hal Komitesi, Kırgızistan'da Akayev'i indirme girişiminin görüldüğü Moskova'da güç elde etti. Ertesi hafta darbenin sönmesinden sonra Akayev ve İkinci Başkan German Kuznetsov Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nden istifalarını açıkladılar ve tüm daire ve sekreterya istifa etti. Bunu 31 Ağustos 1991'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden bağımsızlığı sağlayan Yüksek Sovyet oylaması takip etti.



Bağımsızlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlık {{{1}}} tarihinden beri geliştirilmeye ihtiyaç duyuyor. Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

1991 yılının Ekim ayında Akayev rakipsiz ilerledi ve oyların %95'ini alarak doğrudan yeni bağımsız cumhuriyetin başkanı seçildi. O ay diğer yedi cumhuriyetin delegeleriyle birlikte Yeni Ekonomik Toplum Paktı'nı imzaladı. Sonunda 21 Aralık 1991'de diğer dört Orta Asya cumhuriyeti ile birlikte Bağımsız Devletler Topluluğu'na resmen katıldı. 1992'de Kırgızistan, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'na katıldı.



2005 yılının Mart ayındaki parlamenter seçimlerden sonraki Lale Devri, Başkan Akayev'i 4 Nisan 2005'te istifaya zorladı. Muhalefet liderleri koalisyon kurdular ve yeni hükümet Başkan Kurmanbek Bakiyev ve Başbakan Feliks Kulov altında şekillendi.



Siyasi istikrarı sağlamak mümkündür, 2005 yılının Mart ayında seçilen parlamentonun 75 üyesinden üçü suikast sonucu öldürüldü 10 Mayıs 2006'da ölenlerin birisinin kardeşi de suikaste kurban gitti.



Siyaset[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlık {{{1}}} tarihinden beri geliştirilmeye ihtiyaç duyuyor. Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Kırgızistan Cumhuriyeti anayasaya göre parlamenter demokrasi ile yönetilen laik ve üniter bir devlettir. Yürütme yetkisi hükümet tarafından uygulanır. Yasama yetkisi ise hükümet ve meclise aittir.



Kırgızistan, bağımsızlığını kazanması ve serbest piyasa ekonomisine geçişle birlikte ciddi ekonomik sorunlar yaşadı. Artan işsizlik ve enflasyon gibi sorunlar yoksulluk ve açlığın ortaya çıkmasına sebep oldu.



2000 yılında yapılan genel seçimlerde Komünist Parti %27.65 oy alarak meclisteki en güçlü parti oldu. Ancak meclisteki farklı siyasi eğilimler ülkede istikrarlı bir ekonominin uygulanmasını engelledi.



2007 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

16 Aralık 2007'de yapılan parlamento seçimlerinde ise Ak Yol Partisi %46,99 oy alarak birinci geldi ve 71 milletvekili çıkardı. Komünist Parti ise %5,12 oy oranıyla 8 milletvekili çıkarabildi. Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi ise %5,05 oy aldı.



Parti Oy % Sandalye +/–

Ak Yol 1,228,319 46,99 71

Komünist Parti 141,034 5,12 8 -7

Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi 55,651 5,05 11[4]

Toplam 100 90 0

2010 genel seçimleri ve sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

6 Nisan 2010 tarihinde Talas'ta başlayan halk isyanı, ertesi gün başkent Bişkek'e sıçradı. Olayların yükselmesi üzerine hükümet istifa etmek zorunda kaldı. Kurulan geçici hükümetin başına ise Dışişleri eski Bakanı ve Sosyal Demokrat Partisi Milletvekili Roza Otunbayeva getirildi.[5]



Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]



Ala-Arşa'dan Bişkek manzarası

Ana madde: Kırgızistan coğrafyası

Kırgızistan Orta Asya'da yer almaktadır. Komşuları kuzeyde Kazakistan, batıda Özbekistan, güneybatıda Tacikistan ve güneydoğuda Çin Halk Cumhuriyeti'dir. Tanrı Dağları ülkenin %65'ini kaplar ve ülke bu yüzden "Orta Asya'nın İsviçre'si" olarak adlandırılır[6]. Kuzeybatı Tanrı Dağları üzerinde bulunan ve ülkenin en büyük gölü olan Issık Göl, Titikaka'dan sonra dünyanın en büyük dağ gölüdür.



Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Kırgızistan demografisi



Kırgızistan yaş ve cinsiyet piramidi

2005 Dünya Almanağı verilerine göre Kırgızistan nüfusu 5,210,450'dur.[kaynak belirtilmeli] Bu nüfusun %34.4'ü 0-15 yaş, %6.2'si ise 65 yaş ve üzeridir. Kırgızistan'da halkın %63.9'u şehirlerde geri kalanı ise kırsal kesimde yaşar. Ülkede kilometrekare başına 29 insan düşer.



Kırgızistan’ın 2009 yılındaki nüfusu 5.482.000 olarak tahmin edilmiştir.[2]



Kırgızistan'da yerli halk olarak belli olan Kırgızlardır (%64.9).[1] Diğer etnik gruplar içinde en büyük Özbekler (13.8%) ve Ruslar (%12.5) oluşturur.[1] Küçük gruplar ise Tatarlar (%1.9), Uygurlar (%1.1), Kazaklar (%0.7) ve Ukraynalılardir (%0.5).



Demokrasi[değiştir | kaynağı değiştir]

1991'den beri cumhurbaşkanı değişen ve çok partili sisteme geçerek, Jogorku Keneş'te (meclis) muhalefetin temsil edildiği tek bölge ülkesidir.



Diller[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızca Eylül 1991'den beri ülkenin resmî dilidir. Bunun yanında Rusça da bu ülkede resmî konuma sahiptir.



Kırgızca Türk lehçelerinin Kıpçak Grubu'na mensup bir lehçe olarak kabul edilir. Ayrıca, onu Güney Sibirya bölgesi içinde bir Türk şivesi olarak kabul eden fikirler de vardır.



20. yüzyıla kadar Arap alfabesi kullanılarak yazılan Kırgızca 1928'de Latin alfabesini, 1948'de ise Kiril alfabesini kullanmaya başlamıştır.



Dinler[değiştir | kaynağı değiştir]



Karakol Dungan Camisi

Kırgızistan halkı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dönemleri diğer birlik üyeleri gibi Devlet Ateizmi içinde yaşamıştır. Bugün Kırgızistan'ın resmi dini İslam'dır. Müslüman oranı %76'dir. Ülkede %18 Hristiyan, %2 Budist, %4 Ateist bulunur.[7]



Yönetim Birimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Kırgızistan'daki şehirler listesi, Kırgızistan'ın illeri ve Kırgızistan'ın ilçeleri



Kırgızistan'ın illeri

Kırgızistan, başkent Bişkek dâhil 8 ile (oblast) ayrılmıştır. Başkent Bişkek'tir.



İller, başkent ve il merkezleri:



Bişkek

Batken (Batken)

Çuy (Tokmok)

Calal-Abad (Celal-Abad)

Narın (Narın)

Oş (Oş)

Talas (Talas)

Issık-Göl (Karakol)

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]



Oş Devlet Üniversitesi binası



Oş Devlet Üniversitesi’nden ayrıntı

Kırgızlar önceleri göçebe olduğundan eğitime dikkat edilmemiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği zamanında eğitim alanında büyük gelişmeler yaşanmıştır. 1934 yılında 7 yıllık okul okuma zorunluluğu getirilmiştir. 1950 yılından itibaren bu zorunluluğuna uyulması ile birlikte eğitim gelişmeye başlamıştır.[8] Kırgızistan İlimler Akademisi 1965 yılında kurulmuştur. Bugün 17 araştırma enstitüsü mevcuttur.



Üniversiteler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızistan'da 60 civarında üniversite bulunmaktadır. Kırgızistan'daki belli üniversiteler şunlardır:



Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi[9]

Orta Asya Amerikan Üniversitesi

İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi

Kırgız-Rus Slav Üniversitesi[10]

Ulusal Kırgız Üniversitesi[11]

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi[12]

Bişkek Beşeri Bilimler Üniversitesi

Uluslararası Kırgızistan Üniversitesi

Oş Devlet Üniversitesi[13]

Kırgız Özbek Üniversitesi

Oş Teknoloji Üniversitesi

Kasım Tınıstanov Üniversitesi

Edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgız halk edebiyatında Manas Destanı önemli bir yer tutar. Kırgız edebiyatının kurucusu olarak Toktoul Satılgan kabul edilir. Kırgızların dünyaca meşhur edebiyatçıları Cengiz Aytmatov’dur.



Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]



Issık Göl



Burana Kulesi

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği zamanında ülke, birliğin önemli bir turizm merkezine dönüşmüştü. Son senelerde Issık Göl çevresine yüz binlerce turist gelmektedir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılmasından sonra seçilen Kırgızistan Başkanı Askar Akayev yaptığı bir açıklamada turizmin ülke ekonomisine en önemli katkıyı sağlayabilecek sektör olduğunu ifade etmiştir.



Ülke son yıllarda turizm alanında büyük gelişmeler göstermektedir. Denize kıyısı olmasa da yaz mevsimlerinde göl turizmi yapılmakta, ayrıca ülke dağlarla kaplı olması nedeniyle kış sporlarına bağlı turizm gelişmektedir. Kış sporlarından sonra doğa gezileri, termal turizm yapılmaktadır. Ülkenin turist çeken başka bir özelliği ise çok sayılardaki ormanlar ve Issık Göl'e sahip olmasıdır. Bunlar yaz turizmine açık yerlerdir.



Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Kırgızistan ekonomisi

Ülke ekonomisi tarım ve madenciliğe dayalıdır. Daha çok hayvancılık kesimi ağırlıklı bir tarım ekonomisi hâkimdir. Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, şekerpancarı, mısır, tütün, sebze ve meyvedir. Dağlık bölgelerde yarış atları yetiştirilir, tavşan beslenir, arıcılık yapılır. En çok küçükbaş hayvan beslenir.



Kırgızistan'da 1970'li yıllarda çeşitli madenler çıkarılmaya başlanınca maden sektörü büyük hızla gelişmiştir. Makina, otomotiv, gıda, çimento, sırça ve konserve fabrikaları başlıca sanayi kuruluşlarıdır. Akarsu üzerlerinde kurulan hidroelektrik santralleri ekonomiye önemli ölçüde katkıda bulunur. Ülkede 600 civarında sanayi kuruluşu vardır.



Ülkede son yıllarda doğal güzelliklerin etkisi ile turizm etkinlikleri de hızlanmakta ve bu da ülke ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.



Ayrıca, çıkan iç isyanlar (Bakiyev hükümetinin düşüp Roza Otunbayeva'nın hükümete geçmesi) da ekonomiyi zayıflatmıştır.



Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Kırgızistan'da ulaşım

Ülkenin dağlık yapısından ötürü ulaşım büyük ölçüde kısıtlanmıştır. Yollar, yüksekliği 2000 metre ve üzerini bulabilen rakımlar ve dik vadilerden dolayı sık sık viraj yapmak durumundadır. Kış boyunca ulaşım ülkenin kimi yüksek rakımlı ve tenha bölgelerinde hemen hemen imkânsızdır. Bunun yanında ulaşımı güçleştiren diğer etmenlerden biri de kara ve demiryolunun bugün uluslararası sınırlarla kesilmesidir. Bu da, yolların kapalı olmadığı yerlerde birçok zaman alıcı formalite gerektirdiğinden pek tercih edilmemektedir. Ülkede geziler ya da kısa ulaşımda atlar da kullanılabilir.



Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızistan'da ulaşım

Kırgızistan'daki şehirler listesi

Kırgızistan tarihi

Kırgızistan coğrafyası

Orta Asya Birliği

Resimler[değiştir | kaynağı değiştir]



Karakol Katedrali





Bişkek'te yol gazeteleri





Süleyman Dağı'ndan Oş





Milyanfan Camisi





Han Tengri Dağı





Çuy Nehri.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ a b c https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kg.html

^ a b Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009) (PDF). World Population Prospects, Table A.1. 2008 revision. United Nations.

^ Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi: Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 yıl, Kabalcı Yayınevi, bölüm: Türklerin ortaya çıkışı, s. 87.

^ "Inter-Parliamentary Union". 12 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2015.

^ Kırgızistan'da silahlı isyan! haberturk.com

^ Escobar, Pepe. "Tulip Devrimi". Asia Times Online. 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22.05.2009.

^ ISN ETH Zurich (İngilizce)

^ http://www.turan.tc/turk/kirgiz/kirgiz.html

^ Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi

^ Kyrgyz Russian Slavonic University

^ Ulusal Kırgız Üniversitesi

^ Kırgızistan-Türkiye MANAS Üniversitesi

^ Oş Devlet Üniversitesi

KAYNAK: https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1rg%C4%B1zistan