Bilindiği gibi "iki devlet tek millet" ifadesini ilk dile getiren Azerbaycan'ın eski lideri Haydar Aliyev’dir. Aliyev'in bir başka özelliği ise Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından bağımsızlığını ilk ilan eden bölgelerden birinin başında olması.



Asıl konumuza geçmeden önce bugüne kadar sitemizde neredeyse hiç yer vermediğimiz Nahçıvan konusunu maalesef ihmal ettiğimiz gerçeğini de kabul ettiğimizi söyleyelim. Bu yüzden Nahçıvan'ın kısa tarihine yer vererek devam etmek istiyorum.



Coğrafi açıdan doğu ile batı arasında önemli bir geçiş ve irtibat noktası olarak tarihi bir öneme sahip Nahçıvan, Sasani Devleti ile Bizans arasında sık sık el değiştirmiş, tarihi süreç içerisinde, Arap Valileri, Selçuklular, Atabey İldeniz Devleti, Timurlar, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve diğer hükümdarlıkların idaresinde kalmıştır.



Osmanlı yönetimindeki Nahçıvan Sancağı, Azerbaycan'daki diğer bölgelerle birlikte 1735'de Afşarlı Nadir Şah tarafından fethedilmiş ve yönetilmiştir. Osmanlı-Safevi mücadeleleri boyunca da hâkimiyetin sürekli el değiştiği bölgede 1747'de Nadir Şah'ın ölümünden sonra Azerbaycan çeşitli Hanlıklara bölünmüştür. 1795 yılında Ağa Muhammed Şah komutasındaki İran kuvvetlerinin Azerbaycan'da hâkimiyeti ele geçirmesiyle Nahçıvan ahalisinin bir kısmı İran'a göç etmiştir.



NAHÇIVAN'DA NÜFUS DENGESİNİN BOZULMASI



Ağa Muhammed Şah'ın ölümünden sonra Azerbaycan üzerinde Rusya ile İran'ın giriştiği nüfuz mücadelesinde İran'ın üstünlüğü Rusya'ya kaptırmasıyla Nahçıvan Ruslar tarafından işgal edilir. 1828 yılında İmzalanan Türkmençayı Mukavelesi ile İran, Nahçıvan da dâhil olmak üzere kuzey Azerbaycan topraklarından çekilir.



Ruslar bölgede nüfus dengesini Hıristiyanlar ve Ermeniler lehine çevirecek bir iskân siyaseti uygular, Erivan'dan Zengezur'a doğru suni olarak yoğunluk kazandırılan Rus himayesindeki Ermeniler, Azerbaycan ile Nahçıvan'ın irtibatını İran sınırına dayanmak suretiyle keserler. Tarih boyunca, Kafkaslarda nüfuz sahibi olmak isteyen büyük güçlerin mücadeleleri yüzünden çok yıpranan Nahçıvan'ın Müslüman Türk ahalisi bağımsızlık uğruna çok kayıplar vermiş, yardıma koşan Türk askeri ile birlikte düşmana karşı yılmadan mücadele ederek bölgede mevcudiyetini korumuştur.



ÖZERKLİK STATÜSÜ



Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında 1921 yılında imzalanan Moskova Antlaşması ile Nahçıvan, özerk bir yapıya sahip olması ve başka bir devlete terk edilmemesi şartıyla Azerbaycan'ın himayesine bırakılır. Bu durum, Türkiye, Sovyetler Birliği, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan arasında yine aynı yıl imzalanan Kars Antlaşması ile Azerbaycan ve Ermenistan tarafından da teyit edilir. Aynı zamanda Kars Antlaşması uyarınca Türkiye, Nahçıvan’ın askeri tehditlerden korunması konusunda “garantör” yükümlülüğünü üstlenmiştir.



Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Azerbaycan'ın 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmesi ile Nahçıvan da Azerbaycan Cumhuriyeti'nin ayrılmaz bir parçası olarak "özerk cumhuriyet" olarak statüsünü muhafaza eder. Atatürk'ün "Türk Kapısı", Kazım Karabekir Paşa'nın "Şark Kapısı" olarak nitelediği Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Türk Cumhuriyetleri arasında Türkiye ile fiziki bağlantısı bulunan tek toprak parçasıdır. (http://naxcivan.cg.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121606)



SOVYETLER BİRLİĞİ SONRASI



Nahçıvan Meclis Başkanı Haydar Aliyev'in 22-24 Mart 1992 yılında Türkiye'ye yaptığı ziyaret sırasında, Azerbaycan ile 13 kilometrelik kara sınırımızı oluşturan bu özerk cumhuriyet ile işbirliği protokolü imzalandı. Elbette iki ülke arasındaki mevcut Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması ile Dışişleri Bakanlıkları Arasındaki İşbirliği Protokolü kapsamında imzalandı bu protokol de.



Türkiye ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki tarihi ve kültürel kardeşlik bağları göz önüne alınarak her alanda daha yakın bir işbirliği tesisi maksadıyla imzalanan protokol toplam 13 maddeden oluşuyor. (http://naxcivan.cg.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121957) Nahçıvan'a, çeşitli alanlardaki acil ihtiyaçlarını karşılamak için tahsis edilecek 100 milyon dolarlık krediden, Nahçıvan'ın Türkiye'deki enterkonnekte elektrik sistemine bağlanmasına, demiryolu ve karayolu bağlantılarının kurulmasından, TRT yayınları ve telekomünikasyon sistemine, tarımdan turizm ve bankacılığa, kültürden eğitime kadar değişik alanları içeren bu protokoldeki hükümlerin önemli bir bölümü, şimdiye kadar yerine getirildi.



Aliyev'in, Azerbaycan'ın yeniden ayağa kalkma sürecini yeniden başlattığı, Ermenistan'ın kurulmasının ardından da anavatan ile kara bağlantısı kalmayan bir coğrafya Nahçıvan. İlk yıllarında ekonomik sıkıntılar, yapılamayan kamu hizmetleri ve enerji kıtlığı gibi birçok problemle boğuşan Nahçıvan, Türkiye'nin de desteğiyle kısa sürede toparlandı. İstikrarlı ve hızlı büyüme sayesinde son 15 yıl içinde bölgede, köklü değişimler yaşandı. Gayrı safi milli hasıla, 15 yılda % 17 arttı. Sanayi kuruluşlarının sayısı 12'ye katlandı. Kişi başına düşen milli gelir ise, 3 bin 600 dolara ulaştı.



Özel girişimciliğin desteklenmesi için yasal mevzuatta reformlar yapan bölge yönetimi, yatırıma son derece müsait bölgeler olduğunu belirterek Türkiye'den gelecek iş adamlarını bekliyor. Bölgede, şeker, çimento, tuz, cam, halı, tekstil, hidroelektrik santrali, rüzgar enerjisi üretimi, deri, bitkisel ilaç gibi birçok sahada çalışmalar yapılabileceği belirtiliyor. Doğalgazın olmadığı bir tek ev bile bulunmayan Nahçıvan, 15 sene önce karanlıkta yaşarken bugün Türkiye'ye elektrik ihraç ediyor. Nahçıvan Yüksek Meclisi Başkanı Vasif Talibov, Nahçıvan için Türkiye'nin önemini şu sözlerle özetliyor: "Biz istiyoruz ki, Kıbrıs Türkiye için nasıl yavru vatansa Nahçıvan da öyle olsun." (Türkiye Gazetesi)



Turizm alanında önemli adımların atıldığı Nahçıvan'a 7 yıldır İstanbul'dan düzenli uçak seferleri yapılıyor.



Türkiye'nin karadan Türk dünyasına açıldığı bir kapı, Azerbaycan'ın yüzde 6,3'ünü oluşturan, 400 binin üzerinde nüfusa sahip olan Nahçıvan'ın en önemli ticari ortakları Türkiye, İran, Rusya, Ukrayna, Almanya, Gürcistan, Kore, Fransa ve ABD'dir.



SONUÇ



Yukarıda başlık olarak seçtiğimiz ifadeyi, Aliyev'den Meclis Başkanlığı görevini devralan Vasif Talibov dile getiriyor. İfadeyi daha açık olarak makalemizin içinde de zikrettik. Aslında Talibov, bu sözleri dile getirirken sınırımızdaki bu özerk cumhuriyete Türkiye'den yatırımcılar beklediğini açıklıyor. Ülkede Türk yatırımcılar bulunduğunu dile getiren Talibov, bunun yeterli olmadığını da vurgulayarak, yatırımcılara kolaylıklar sağlandığından da söz ediyor. Zafer Çağlayan da, Devlet Bakanı olarak 2010'da yapılan Azerbaycan-Nahçıvan-Türkiye İş Forumu'nda, "Ermenistan, adeta bir bıçak gibi, Azerbaycan ile Nahçıvan arasına bir kama gibi saplanmış olsa da, Nahçıvan yalnız bırakılmaya çalışılsa da şunu bilin ki, tarih boyunca Türkiye Cumhuriyeti Devleti Nahçıvan'ı hiç yalnız bırakmadı ve asla da yalnız bırakmayacaktır" sözleriyle Talibov'u destekliyor. (AA - 26 Ekim 2010)



Çağlayan yine "Nahçıvan ve Azerbaycan ile ihracat rakamlarımız çok az. Bunu iki üç katına çıkarmalıyız" diyerek Türk işadamlarına çağrıda bulunuyor.



Ancak kısa süreli bir Azerbaycan ziyaretimde aslında önemli bir sorunun hala çözülmediğini gördüm; vize. Bu konu iş adamları tarafından da çeşitli kanallarla çeşitli şekillerde şikayet veya daha doğrusu sitemlerle dile getiriliyor.



Gerek Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti gerekse Azerbaycan elbette kardeş. Merhum Aliyev'in ifadesi ile "iki devlet tek milletiz” ama ne yazık ki bu sadece sözde kalıyor ve uygulamada göremiyoruz. Zira bu kardeş ülkeye vizesiz giriş yapamıyoruz. Bunun için diplomatik temsilciliklerin kapısını aşındırmak gerekiyor.



Bu dediğim, kısa süreli ziyaret yapacaklar için geçerli. Geçici oturum izni almak ise başka bir sorun.



Azerbaycan'da, dolayısıyla Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nde geçici oturum izni alabilmek için ya akraba olmanız veya Azerbaycan vatandaşı ile evlilik yapmanız ya da öğrenci olmanız gerekiyor. Bu ülkede iş yapmak istediğinizde ise 500 bin manatlık yatırım yapma veya Azerbaycan bankalarında 50 bin manatlık hesabınız olma şartı aranıyor. Bireysel çalışma izinleri de bir yıl süreli veriliyor. (http://naxcivan.cg.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121962) Ülkede Türk iş adamlarının (Azerbaycan şeklinde genelleyerek ifade etmek istiyorum), yatırımcıların yaşadığı bir takım sorunların (bürokrasi vb.) da ortadan kaldırılması için çaba gösterilemez mi?



Nihayetinde Nahçıvan Meclis Başkanı Vasif Talibov'un ifadesiyle "Nahçıvan da Türkiye için yavru vatan olsun". Elbette buna itirazımız yok ama en azından bunun için Nahçıvan tarafından kaynaklanan sorunların da çözüme kavuşturulması gerekmiyor mu?